Στο διαδίκτυο δεσπόζει ένα άρθρο καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με τίτλο “τα νιτρικά ιόντα: τοξικά, αβλαβή ή ωφέλιμα”. Η πρώτη εντύπωση που δημιουργεί η ανάγνωσή του -και πιστεύω να μην ισχύει- είναι ότι επανέρχεται στο προσκήνιο η περίοδος της υποκινούμενης αρθρογραφίας για να “καθαγιαστούν”, να “ερμηνευτούν” κατά το “δοκούν” ορισμένες επιστημονικές αλήθειες για την εξυπηρέτηση των μεγάλων οικονομικών συμφερόντων.
Καλή ώρα η “πληρωμένη” έρευνα για τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς, που λίγο πολύ τους απενοχοποιεί στο όνομα της αντιμετώπισης του λιμού του πλανήτη αποκρύπτοντας τη γενετική μόλυνση και τη διαταραχή της βιοποικιλότητας που προκαλούν. Ακόμα η “μικρόψυχη” και “ψυχρής” πολιτικής αυθαίρετη αύξηση από την πολιτεία του ανώτατου ορίου του ραδιενεργού Καισίου137 που μόλυνε τα σιτάρια της Μακεδονίας την περίοδο του Τσέρνομπιλ και άφησε το καρκινογόνο “στίγμα” του στο μεγαλύτερο κομμάτι του αγροτικού πληθυσμού. Δεν είναι πολύ μακριά επίσης η «δικολαβίστικη» θεώρηση της χημικής θρέψης των φυτών του Justus Freiherr von Liebig, προκειμένου να ενισχυθεί η κατανάλωση των ενεργειοβόρων συνθετικών χημικών λιπασμάτων και να κλονιστεί η άρνηση εφαρμογής τους στην οικολογική γεωργία.
Στην προκειμένη περίπτωση και με το συγκεκριμένο άρθρο γίνεται παράθεση επιλεγμένων αναφορών που “απενοχοποιούν” τα νιτρικά και νιτρώδη ιόντα προκειμένου ο αρθρογράφος να διαπιστώσει πως:
«Σήμερα η απόρριψη παλαιών ατεκμηρίωτων υποθέσεων και φόβων για την επικινδυνότητα των νιτρικών, ξεκαθαρίζει τον δρόμο για περαιτέρω μελέτη, για διόρθωση εσφαλμένων αντιλήψεων, για καθορισμό της ωφελιμότητας ή μη των νιτρικών και επαναπροσδιορισμό της επιτρεπτής συγκεντρώσεως των νιτρικών στα πόσιμα νερά»!
Ακόμα «κατά τη διάρκεια των τελευταίων 50 ετών, τα νιτρικά (μέσω της δημιουργίας νιτρωδών) θεωρήθηκαν υπεύθυνα για την εμφάνιση στα βρέφη της σπάνιας και σε μερικές περιπτώσεις θανατηφόρου καταστάσεως, γνωστής με το όνομα “νεογνική μεθαιμοσφαιριναιμία” ή κυάνωση των βρεφών, λόγω νερού φρεάτων ή λόγω παιδικών τροφών που περιείχαν υψηλές ποσότητες νιτρικών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να τεθούν σε ισχύ αυστηροί κανονισμοί για τον έλεγχο της συγκεντρώσεως νιτρικών στα νερά και σε τροφές που προορίζονταν για βρέφη. Οι κανονισμοί όμως αυτοί είχαν ως βάση παλαιές και λαθεμένες επιδημιολογικές μελέτες. Η εξάλειψη της μεθαιμοσφαιριναιμίας από τη Δυτική Ευρώπη και τις Η.Π.Α. είναι περισσότερο πιθανόν ότι οφείλεται στην κατάργηση χρήσεως νερού φρεάτων μολυσμένου με βακτήρια και στη χρήση αποστειρωμένων παιδικών τροφών, παρά στην συμμόρφωση με τα επιτρεπτά όρια νιτρικών. Πόσιμα νερά και παιδικές τροφές, στις οποίες εφαρμόζονται οι κανόνες υγιεινής και η μικροβιακή μόλυνση ελέγχεται, είναι ασφαλή όσον αφορά την μεθαιμοσφαιριναιμία, ακόμα και αν περιέχουν υψηλές συγκεντρώσεις νιτρικών»!!!
Και τέλος «η θεωρία εμπλέκει τα νιτρικά με τον γαστροεντερικό καρκίνο, μέσω της αναγωγής των σε νιτρώδη και την επακολουθούσα ένωσή τους με δευτεροταγείς αμίνες προς σχηματισμό καρκινογόνων ενώσεων, των νιτρωδαμινών (ή νιτροζαμινών). Ομως, επιδημιολογικές μελέτες δεν επιβεβαίωσαν μια τέτοια εμπλοκή αλλά αντίθετα έδειξαν μία προστατευτική δράση των νιτρικών έναντι του γαστρεντερικού καρκίνου. Επιπλέον, επιδημιολογικές και κλινικές μελέτες μας κατευθύνουν στο συμπέρασμα ότι η αλυσίδα των αντιδράσεων: νιτρικά→ νιτρώδη→ οξείδιο του αζώτου έχει ωφέλιμη δράση, διότι προλαμβάνει βακτηριακές μολύνσεις, καρκίνο του στομάχου και καρδιοαγγειακές παθήσεις»!!!
Για να καταλήξει «συμπερασματικά, οι φόβοι μας για την επικινδυνότητα των νιτρικών δεν στηρίζονται σε ακλόνητη επιστημονική βάση, το θέμα των νιτρικών παραμένει ανοικτό και είναι καιρός να ερευνηθεί περαιτέρω η ωφέλιμη δράση των νιτρικών με αποτέλεσμα την εξάλειψη των παρεξηγήσεων και την διόρθωση των λαθών του παρελθόντος»!!!
Βέβαια τα συμπεράσματα αυτά εμπεριέχονται στο βιβλίο των L’ Hirondel J. et L’ Hirondel J.L., με τίτλο “Les nitrates et l’homme – le mythe de leur toxicité” (Τα νιτρικά και ο άνθρωπος- ο μύθος της τοξικότητάς τους) που πρωτοεκδόθηκε από το Ινστιτούτο Περιβάλλοντος της Γαλλίας το 1996 και επανεκδόθηκε με την προσθήκη και τρίτου συγγραφέα του L’ Hirondel, Jean το 2002 με 186 σελίδες. Ο δ/ντής μάλιστα του Ινστιτούτου αυτού Christian Buson ακολουθώντας την ίδια γραμμή στέλνει στον πρωθυπουργό της Γαλλίας στις 10 του Σεπτέμβρη του 2014 προσωπική επιστολή, στην οποία λίγο πολύ χαρακτηρίζει αβάσιμες και εσφαλμένες τις επιδιώξεις του κανονισμού της Ε.Ε., ισχυρίζεται πως οι λόγοι καταδίκης της Γαλλίας είναι στρεβλοί και υπόσχεται πως θα ετοιμάσει έναν πλήρη φάκελο με τα νέα δεδομένα για τα νιτρικά.
Ο αρθρογράφος όμως δεν κάνει καμία αναφορά στην άμεση αντίδραση με την κυκλοφορία της Δ/νσης νερού και γενικής διεύθυνσης διοίκησης και περιβάλλοντος του Υπουργείου Περιβάλλοντος. Παρασιώπησε επίσης την οξύτατη αντίδραση του Περιφερειακού επιστημονικού Συμβουλίου Περιβάλλοντος της Βρετάνης το οποίο λίγο πολύ κατάγγειλε ότι η καταχρηστική χρήση του βιβλίου αυτού εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους για την υγεία του ανθρώπου. Επιχειρήθηκε με δυο λόγια η μονομερής μεταφορά των επιστημονικών απόψεων μιας μερίδας επιστημόνων και αποσιωπήθηκαν τα επιχειρήματα της άλλης, γεγονός που αποτελεί σοβαρό επιστημονικό ατόπημα. Στη Γαλλία υπάρχει η καταδίκη από την Ευρωπαϊκή Ενωση για την ύπαρξη νερών με νιτρικά πάνω από το επιτρεπόμενο όριο σε πολλές περιοχές και η επιστημονική διαμάχη προέκυψε ακριβώς από αυτό τον λόγο.
Κι αυτό γιατί ένας απλός αναγνώστης του άρθρου αυτού βασιζόμενος και στην επιστημονική καταξίωση του αρθρογράφου θα συναγάγει τα δικά του παρακινδυνευμένα συμπεράσματα:
1.Τα παιδιά να πίνουν άφοβα νερά με νιτρικά και να τρώνε άφοβα σαλάτες και τροφές με νιτρικά. Δεν πρέπει να φοβούνται οι γονείς για τη νεογνική μεθαιμοσφαιριναιμία, αφού η αιτία εκδήλωσής της είναι η βακτηριακή μόλυνση και όχι τα νιτρικά.
2. Οι ενήλικες καλό είναι «γεμίσουν το στομάχι τους» με νιτρικά, γιατί αυτά δεν προκαλούν τις ύποπτες για καρκινογένεση νιτροζαμίνες, αλλά αντίθετα προλαμβάνουν βακτηριακές μολύνσεις, καρκίνο του στομάχου και καρδιοαγγειακές παθήσεις.
3. Οι Κρητικοί μπορούν άφοβα πια να πίνουν το ολόδροσο νερό των πηγών, ανεξάρτητα αν η χημική ανάλυση έδειξε νιτρικά πάνω από τα επιτρεπτά όρια και επιβλήθηκε από τις αρμόδιες υπηρεσίες η μη χρησιμοποίηση για πόσιμο του νερού τους.
4. Οι αγρότες δεν πρέπει πια να είναι σκεπτικοί για τη χρησιμοποίηση των νιτρικών λιπασμάτων.
5. Ο Θεσσαλιώτες αγρότες δεν χρειάζεται να αγωνίζονται για την απονιτροποίηση του Πηνειού.
6. Να σταματήσει ο Δήμος Ωραιοκάστρου Θεσσαλονίκης το κλείσιμο των γεωτρήσεων με νιτρικά πάνω από το επιτρεπτό όριο και να μην ακούει τους ισχυρισμούς του καθηγητή χημείας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ Κωνσταντίνου Φυτιάνου ότι ενδείξεις από 25mg (χιλιοστογραμμάρια) στο λίτρο και πάνω θα πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη, ώστε να αναζητούνται εναλλακτικές γεωτρήσεις.
7. Η πολιτεία θα πρέπει να βιαστεί για τον επαναπροσδιορισμό της επιτρεπτής συγκέντρωσης των νιτρικών στα πόσιμα νερά και να ενδιαφερθεί για την εξάλειψη των παρεξηγήσεων και τη διόρθωση των λαθών με σχετική έρευνα.
Έλεος!!! Οι επιστημονικοί θεσφατικοί ακροβατισμοί πρέπει κάποτε να σταματήσουν. Οι παρακινδυνευμένες και μονομερείς επιστημονικές απόψεις δεν πρέπει να έρχονται στο προσκήνιο, αν δεν τεκμηριωθούν με επίσημη, σοβαρή και αντικειμενική τεκμηρίωση. Κανείς δεν θέλει τη μεσαιωνική «ιερή εξέταση» στην επιστημονική αντίληψη, όταν αυτή στηρίζεται σε παραδεκτά και από αντικειμενική και ελεγμένη έρευνα αποτελέσματα.
Τα νιτρικά ιόντα (ΝΟ3) αποτελούν κομμάτι του κύκλου του Αζώτου (N). Αυτό σημαίνει πως υπάρχουν στα επιφανειακά κυρίως νερά σε χαμηλή συγκέντρωση. Η ανθρώπινη όμως δραστηριότητα και ιδιαίτερα η παρασκευή και η χρήση των λιπασμάτων, τα ζωικά και ανθρώπινα απόβλητα και η ατμοσφαιρική ρύπανση είναι ο βασικότερες αιτίες παρουσίας στα νερά και στο έδαφος υψηλών συγκεντρώσεων νιτρικών. Η παρουσία των νιτρικών στην ατμόσφαιρα συμβάλλει στην εκδήλωση του δυσάρεστου οικολογικού φαινόμενου της όξινης βροχής (acid rain). Με τον όρο αυτό νοούνται τα ασυνήθη όξινα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα που εμπεριέχουν όξινους ρύπους. H όξινη βροχή επιφέρει μια σειρά καταστροφικά αποτελέσματα στα οικοσυστήματα, στις καλλιέργειες στα πολιτιστικά μνημεία και αλλού. Οι βαριές επιπτώσεις του φαινομένου ανάγκασαν, τα τελευταία χρόνια, πολλές κυβερνήσεις να επιβάλλουν νόμους και να πάρουν τα κατάλληλα μέτρα για τον περιορισμό ενδεχόμενης εμφάνισής του.
Η παρουσία των νιτρικών στο νερό για άρδευση και στο έδαφος δημιουργεί προβλήματα συγκέντρωσής τους ιδιαίτερα στις καλλιέργειες για φυλλώδη παραγωγή και πέρασμα των νιτρικών στα ποτάμια, στις λίμνες, στις θάλασσες και στο βαθύτερο υδροφόρο ορίζοντα με αποτέλεσμα να συμμετέχουν και αυτά στην εμφάνιση του φαινομένου του ευτροφισμού (Eutrophication). Είναι πια ορατή η υπερανάπτυξη στην επιφάνεια του νερού των βακτηρίων και αλγών που παρεμποδίζουν τη φωτοπερίοδο σε βενθικούς φυτικούς οργανισμούς και αποστερούν το πολύτιμο οξυγόνο από τους ζωντανούς οργανισμούς με απόληξη τη θανάτωσή τους και τη δημιουργία του σεληνιακού πυθμένα. Γενικά τα νιτρικά και όχι μόνα τους υποβαθμίζουν την ποιότητα του νερών, μεταβάλλουν τη χλωρίδα και πανίδα τους, μειώνουν την αισθητική αξία του περιβάλλοντος και περιορίζουν τη δυνατότητα αναψυχής που όσο απαραίτητη είναι στο σημερινό άνθρωπο.
Κανείς δεν κατηγόρησε τα νιτρικά ότι αυτά καθαυτά είναι βλαβερά για τον ανθρώπινο οργανισμό. Πάντα θεωρούνται σε επιτρεπτές συγκεντρώσεις ο πρόδρομος σχηματισμού του πολύτιμου για τον οργανισμό οξειδίου του Αζώτου (NO). Η ωφελιμότητα του οξειδίου αυτού, που έδωσε και βραβείο Νόμπελ το 1998, είναι αδιαμφισβήτητη. Προφυλάσσει τον οργανισμό από υπέρταση, συμβάλλει στην ελαστικότητα των αρτηριών, εμποδίζει το σχηματισμό θρόμβων στο αίμα μειώνοντας έτσι σημαντικά τις καρδιοαγγειακές παθήσεις και τα εγκεφαλικά επεισόδια και περιορίζει τον κίνδυνο εκδήλωσης του διαβήτη, της αρθρίτιδας, του άσθματος της οστεοπόρωσης και της κατάθλιψης. Βοηθάει στη λύση του προβλήματος της στύσης και στην επούλωση των πληγών του δέρματος. Βελτιώνει τη φυσική και αθλητική απόδοση και θωρακίζει τον οργανισμό από τις διάφορες ασθένειες.
Αυτό όμως δεν αποτελεί λόγο “απενοχοποίησης” των νιτρικών, που κάτω από ειδικές συνθήκες μπορεί να μετατραπούν στα αποδεδειγμένα πια επικίνδυνα για τον άνθρωπο νιτρωδοπαράγωγα. Να μη ξεχνιέται πως το στρατοσφαιρικό όζον (Ο3) είναι προστατευτικό για τους ζωντανούς οργανισμούς από την υπεριώδη και κοσμική ακτινοβολία. Ακόμα πως ο οργανισμός για την απομάκρυνση των ελεύθερων ριζών σχηματίζει με το ενεργό νερό και τα ουδετερόφιλα λευκοκύτταρα όζον και υποχλωριώδες οξύ (ΗΟCl) αντίστοιχα. Τόσο όμως το όζον, όσο και το υποχλωριώδες οξύ σε μεγάλες συγκεντρώσεις αποτελούν ρύπους επικίνδυνους. Ήδη στη Βαλένσια της Ισπανίας μία στατιστική μελέτη αποδεικνύει την αύξηση του καρκίνου του στομαχιού και του προστάτη σε σχέση με την υψηλή περιεκτικότητα του νερού σε νιτρικά. Δύο πρόσφατες μελέτες στην Ισπανία και στη Γαλλία επιβεβαιώνουν τη συσχέτιση των νιτροζαμινών από τρόφιμα με νιτρικά με τον κίνδυνο του καρκίνου του στομαχιού. Μία επιδημιολογική μελέτη σε διάφορες πολιτείες των Η.Π.Α. διαπίστωσε πως υπάρχει άμεση σχέση της υψηλής συγκέντρωσης νιτρικών στο πόσιμο νερό και του κινδύνου εμφάνισης του καρκίνου στο λεμφικό σύστημα non-Hodgkin. Στη Iowa των Η.Π.Α. οι γυναίκες που έπιναν νερό με νιτρικά 2.46 mg/l παρουσίασαν 3 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να παρουσιάσουν καρκίνο στην ουροδόχο κύστη από εκείνες που τις έδιναν νερό με 0.36 mg/l. Η Παγκόσμια οργάνωση υγείας μετέταξε δύο νιτροζαμίνες τις Ν- νιτρωδοδιμεθυλανίνη (Ν-nitrosodiméthylamine,NDMA) και Ν – νιτρωδοδιαιθυλαμίνη (N-nitrosodiéthylamine, NDEM) από την κατηγορία 2Β (δυνατή καρκινογένεση) στη 2Α (πιθανή καρκινογένεση).7 ακόμα νιτροζαμίνες από τρόφιμα με νιτρικά, που είναι πτητικές, κατατάχτηκαν στην κατηγορία 2Β.Στη σελίδα 63 του παραπάνω βιβλίου αναφέρεται χαρακτηριστικά: «Τα νιτρικά είναι πηγή των νιτρωδών.Τα νιτρώδη (NO2) είναι πηγή των νιτροζαμινών. Οι νιτροζαμίνες είναι δυναμικά καρκινογόνες για τα ζώα. Αλλά οι ποσότητες νιτροζαμινών που σχηματίζονται μέσα στον οργανισμό από τα τρόφιμα με νιτρικά είναι απειροελάχιστες. 500.000 φορές κατώτερες από το όριο που δεν έχει καμία επίδραση». Η παγκόσμια οργάνωση υγείας δίνει την πρέπουσα απάντηση. Κανείς δεν ισχυρίζεται πως τα νιτρικά και τα νιτρώδη είναι καρκινογόνα. Αλλά αν όμως είναι δυνατός κάτω από ειδικές εξωγενείς ή ενδογενείς συνθήκες ο μετασχηματισμός των νιτρωδών σε νιτρωδοπαράγωγα δεν αυξάνει ο κίνδυνος καρκίνου στον άνθρωπο; Κι αυτό πρέπει να είναι επιτρεπτό; Χαρακτηριστικό παράδειγμα ενδογενούς σχηματισμού από τις πρόδρομες αμίνες και νιτρώδη είναι η νιτρωδοπολίνη (Νitrosoproline- N-PRO).
Ο σχηματισμός και η παρουσία των νιτροζαμινών δεν είναι μια απλή αντίδραση. Παρουσιάζει μεγάλη πολυπλοκότητα και παραλλακτικότητα ανάλογα με το άτομο , τη διατροφή και τις μολύνσεις και επηρεάζεται από πολλούς άλλους παράγοντες που δεν μπορεί κανείς να διαβλέψει. Γι’ αυτό τα όρια όχι μόνο πρέπει να είναι σεβαστά αλλά και να καταβληθεί προσπάθεια να μειωθούν. Η νιτρωδοποίηση μέσα στον οργανισμό μπορεί να καταστεί ύπουλος κίνδυνος καρκινογένεσης. Τα λαχανικά με νιτρικά είναι πλούσια σε παρεμποδιστές της νιτρωδοποίησης και δεν μπορεί να συγκριθεί η περιεκτικότητά τους με εκείνη του νερού . Το νερό όμως δεν έχει κανένα εμποδιστικό συστατικό. Είναι κατά συνέπεια αστήρικτη μια τέτοια κατηγορηματική θέση των συγγραφέων του βιβλίου και του έλληνα αρθρογράφου.
Όσον αφορά στη μεθαιμογλοβιναιμία γνωστή και ως μεθαιμοσφαιριναιμία ή κυάνωση ή σύνδρομο κυάνωσης των νεογνών είναι πολύ ακραία και παρακινδυνευμένη η άποψη που εκφράζεται ότι οφείλεται μόνο στην αύξηση του πληθυσμού των βακτηρίων που μετατρέπουν τα νιτρικά σε νιτρώδη. Ο ισχυρισμός όμως αυτός επιτρέπει εύκολα να εκφραστεί η σκέψη πως είναι προτιμότερο να ενδιαφερθεί κανείς για την υγιεινή στη διατροφή των νεογνών και όχι για τα όρια στα νιτρικά. Δεν αντιλέγει κανείς πως τα νιτρώδη δεσμεύουν και οξειδώνουν την αιμογλοβίνη στο αίμα με αποτέλεσμα το σχηματισμό της μεθαιμογλοβίνης, η οποία προκαλεί μείωση της πρόσληψης και μεταφοράς οξυγόνου στα κύτταρα, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει ακόμα και στο θάνατο. Το αρμόδιο συμβούλιο της Γαλλίας για πρώτη φορά δικαιολογεί το σεβασμό του ορίου των 50 mg/l γιατί πάντοτε είναι δυνατή η ανάπτυξη των βακτηρίων αυτών στη γαστρεντερική χλωρίδα των νεογνών ηλικίας κάτω των 6 μηνών. Στα νεογνά το γαστρικό οξύ είναι αραιότερο και κατά συνέπεια δεν μπορεί να περιορίσει τους βακτηριακούς πληθυσμούς. Ακόμα τα νεογνά δεν έχουν σε επάρκεια τα ένζυμα μετασχηματισμού της μεθαιμοσφαιρίνης σε αιμοσφαιρίνη, ώστε να αποφευχθεί η ασθένεια. Μπορεί η μεθαιμοσφαιριναιμία να έχει εξαφανιστεί από τη Δυτική Ευρώπη, αλλά η αδυναμία εκτίμησης όλων των παραγόντων που μετασχηματίζουν τα νιτρικά σε νιτρώδη επιβάλλει σύνεση και προσοχή.
Αντί επιλόγου μπορεί να πει κανείς πως είναι πολύ παρακινδυνευμένο να χαρακτηρίζονται οι κανόνες και τα θεσπισμένα όρια των νιτρικών παρωχημένα και λανθασμένου προσανατολισμού. Ούτε μπορεί να ισχυριστεί πως οι βασικοί στόχοι του κανονισμού 91/676/12-12-1991 της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι «αβάσιμοι και εσφαλμένοι». Τα ανώτατα όρια που θεσπίζονται για τα νερά και τα τρόφιμα πρέπει να τηρούνται. Η επιστημονική προσπάθεια πρέπει να εστιάζεται στη μείωση αυτών των ορίων και όχι στην αύξησή τους. Στις ΗΠΑ ο φορέας για την προστασία του περιβάλλοντος (Environmental Protection Agency, EPA) που έχει καθορίσει ως ανώτατο όριο των νιτρικών στο πόσιμο νερό τα 10 mg/l δέχεται συνεχείς πιέσεις να το μειώσει. Κι αυτή πρέπει να είναι και η στόχευση της σημερινής επιστημονικής κοινότητας. Τα περί σφαλμάτων και αποκατάσταση αδικιών δεν πρέπει να λέγονται ούτε για “χωρατά”. Τα “τιτιβίσματα” της Χελιδόνας (Hirondel-le ) δεν πρέπει να βρουν άλλους έλληνες μιμητές.
*Γεωπόνος, ερευνητής, οικοτοξικολόγος
