Το 1930 η επέτειος της εκατονταετηρίδος στα Σφακιά από της αναγνωρίσεως του ελληνικού κράτους

Το 1930 εσυνδυάσανε στα Σφακιά και ετιμήσανε μαζί την επέτειο για τα 100 χρόνια από της αναγνώρισης της παλιγγενεσίας του ελληνικού κράτους και τα αποκαλυπτήρια της προτομής του μεγάλου πατριώτου και μεγάλου ευεργέτου των Σφακίων Γεωργίου Ξενουδάκη, και ως εκ τούτου έγιναν στην Ίμβρο, που ήτανε η προτομή μα και το χωριό του Ξενουδάκη, και δεν γινήκανε στην πρωτεύουσα της επαρχίας.
Στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, στα Χανιά, φυλάσσεται το αρχείο της της εφημερίδας “ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ” των Χανίων όπου είναι δημοσιευμένο αυτό το γεγονός και έχω φωτοτυπία, μα δεν διαβάζεται η ημερομηνία του δημοσιεύματος, φαίνεται όμως η χρονολογία του έτους 1930, και από εκεί θα γράψω κάποια στοιχεία για το γεγονός της εκδηλώσεως.
Εβγήκε από τα Χανιά ο Γενικός Διοικητής της Κρήτης Κατεχάκης, με την Επιτροπή Εκατονταετηρίδας και με πολλούς επίσημους από την κοινωνία και από υπηρεσιακούς παράγοντες· πρώτος σταθμός τους στα Σφακιά ήτανε στ’ Ασκύφου όπου τους υποδέχτηκαν με κανονιές, αφού είχε ένα κανονάκι ο Ασκυφιώτης οπλαρχηγός Σταύρος Πολέντας, λάφυρο από την πολιορκία του Βάμου. (Το γύρισε πάλι στον Βάμο και το δώρισε στο μουσείο του χωριού). Μετά πήγανε και ψάλανε επιμνημόσυνο δέηση στην Στραβόρραχη, κάτω από τον πλάτανο επί του οποίου το 1833 απαγχόνισαν οι Τούρκοι 8 καπετάνιους Σφακιανούς. Νύχτα τους εκτελέσανε και δια νυχτός φύγανε από φόβο. Μεταξύ των απαγχονισθέντων ήτανε και ο Ανδρουλιός Μοράκης, σημαντικό στέλεχος των απελευθερωτικών αγώνων από την επανάσταση του Δασκαλογιάννη (τότε είχε φτάσει στα 103 χρόνια του). Μετά προχωρήσανε στην Ίμβρο όπου και εκεί τους έγινε καλή υποδοχή. Εψάλανε δοξολογία στον Ι. Ναό της Παναγίας, ιερουργούντος του Αρχιμανδρίτου Αγαθάγγελου, εκπροσώπου της Ι. Επισκοπής Λάμπης και Σφακίων. Μετά πήγανε και ψάλανε επιμνημόσυνον δέηση στον τάφο του σπουδαίου Σφακιανού, του σπουδαίου Κρητικού του μεγάλου ευεργέτου των Σφακίων, Γεωργίου Ξενουδάκη, προβαίνοντας και στην αποκάλυψη της προτομής του. Και βέβαια επακολούθησε περιποίηση στους επισήμους μα και στον λαό. Πρόεδρος της κοινότητας Ίμβρου ήτανε ο Γεώργιος Νταμπακάκης και εχειρίστηκε άριστα την όλη εκδήλωση και απέσπασε τα συγχαρητήρια του γενικού διοικητού και τις ευχαριστίες του για την διεξαγωγή και για την τάξη της εκδήλωσης.
Οι Σφακιανοί πάντα ξέρουνε να μπαίνουνε στην πρώτη γραμμή, να σκοτώνουνε και να σκοτώνονται, μα πάντα αδιαφορούνε για παράπλευρα δικαιώματα. Είναι ανεξόφλητο χρέος που δεν έχει δοθεί σε δρόμους των Χανίων τα ονόματα τριών Σφακιανών προσωπικοτήτων των απελευθερωτικών αγώνων: 1) Ο Γεώργιος Ξενουδάκης αγωνίστηκε διπλωματικά μέσα και έξω από τη Βουλή. Σε όλες τις επαναστάσεις. Όταν ενηλικιώθηκε και μέχρις ότου μπορούσε, εκατέβαινε στην Κρήτη. Το 1841, αν και φοιτητής της Νομικής, διέκοψε τις σπουδές του και κατέβηκε και τον χρησιμοποιήσανε γραμματέα της επανάστασης. Το 1885 για δύο μήνες επεριόδεψε την Ευρώπη, με δικά του έξοδα και επικοινώνησε με αρχηγούς κρατών και με άλλους παράγοντες για να ενημερώσει την διεθνή κοινή γνώμη για τα δίκαια του κρητικού λαού. Ήτανε μεγαλοδικηγόρος και απέκτησε τεράστια περιουσία και την κληροδότησε για την παιδεία της επαρχίας Σφακίων, όπου χτιστήκανε 13 σχολεία και ένα γυμνάσιο. 2) Ο Μανούσος Κούνδουρος ήτανε ο εμπνευστής, ο ιδρυτής και ο πρόεδρος της Μεταπολιτευτικής επιτροπής και αυτός συνετέλεσε στην Ένωση. Μετά από τον μεγάλο Βενιζέλο ήτανε ο σπουδαιότερος Κρητικός πολιτικός των νεότερων χρόνων. 3) Ο Μπάρμπα Μπατζελιός προσέφερε τεράστια προσφορά με το επικό ποίημά του. Η Επανάσταση του Δασκαλογιάννη δεν κατάφερε να απελευθερώσει τότε την Κρήτη, είχε όμως σημαντικότατες επιπτώσεις στην επανάσταση του 1821, διότι το θεώρησε χρέος η Μεγάλη Αικατερίνη όταν ως νικήτρια χώρα, υπέγραφε την συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774 και απαίτησε την αποφυλάκιση των Κρητικών που εκρατούνταν στις τουρκικές φυλακές, την επιστροφή των απελαθέντων και το δικαίωμα να ενδιαφέρεται για τους χριστιανούς που βρίσκονταν στην τουρκική επικράτεια. Μα και εκτός της συνθήκης επέτρεψε στα ελληνικά καράβια να υψώνουνε ρωσική σημαία και επέτρεψε σε όσους Έλληνες θα το επιθυμούσαν να πάνε να εγκατασταθούνε στη Ρωσία. Εκεί πλουτίσανε πολλοί Έλληνες και ανεδείχθησαν εθνικοί ευεργέτες. Εκεί αναπτύχθηκε και η Φιλική Εταιρεία. Αν ο Μπάρμπα Μπατζελιός δεν θα είχε την έμπνευση και την ικανότητα να γράψει αυτό το επικό ποίημα, μόνο από την παράδοση, κάτι λίγο θα ξέραμε για τον πρώτο σπόρο που έπεσε για την λευτεριά της Κρήτης, για το πρώτο αυτό σκίρτημα των ραγιάδων. Ομιλητής στην εκδήλωση αυτή ήτανε ο δικηγόρος Σταύρος Κελαϊδής. Αυτά ως προς την εκατονταετηρίδα από το ξαναφύτρωμα του ελληνικού κράτους και την αποκάλυψη της προτομής του Γ. Ξενουδάκη.
Στα επόμενα χρόνια εκάνανε μνημόσυνα, μα στα 50 χρόνια από τον θάνατό του το 1938, έγινε μνημόσυνο με αρκετή επισημότητα. Εγώ τότε πήγαινα στο σχολείο και μας πήγε ο δάσκαλός μας, ο αείμνηστος Γ. Μανταδάκης. Θυμάμαι την περίπτωση σαν να ήτανε στους τελευταίους μήνες. Ήρθανε προσωπικότητες από τα Χανιά και από άλλες επαρχίες. Ομιλητής ήτανε ο γυμνασιάρχης Σφακίων Μαυρακάκης. Τον πρόεδρο Κοινότητας που είχε η Ίμβρος το 1930 τον θυμάμαι καλά. Το 1944 θυμάμαι που λέγανε πως τον πνίξανε οι Γερμανοί με το πλοίο “ΤΑΝΑΪΣ” μαζί με τους Εβραίους. Θυμάμαι ακόμα πως ήτανε ο πρώτος κάτοικος των Σφακίων που είδα να φορά ριχτά παντελόνια. Θυμάμαι ακόμα ότι δεν είδα με καλό μάτι αυτή την κίνηση. Με την παιδική κρίση που διέθετα εθεωρούσα ότι η Κρητική φορεσιά και το κρουσάτο κεφαλομάντηλο, αποτελούσανε στοιχείο λεβεδιάς και καπετανιάς.