Όλοι μας οικοδομούμε το προσωπικό μας αφήγημα, ο καθένας με τα φαντασιακά υλικά, που διαθέτει, και το πρωτόπλασμα του ονείρου, που τον καθόρισε. Το πρωτόπλασμα του ονείρου ορίζεται από το αρχέγονο δικαίωμα στο όνειρο· το δικαίωμα του ανθρώπου στο όνειρο εξ ολοκλήρου.
Η ανάγκη να φανταζόμαστε είναι η επιμονή μας να ψάχνουμε τη φύση, που αγαπά να κρύβεται κατά τον Ηράκλειτο, αφού τίποτα δε γνωρίζουμε από το πεπρωμένο μας και κάποια από αυτά που φανταζόμαστε, μας συναρπάζουν, ίσως, επειδή είναι πληρέστερα από την πραγματικότητα.
Άλλωστε η περιέργεια και η φαντασία είναι αυτά που συγκρότησαν τον σύγχρονο κόσμο. Η απαρχή κάθε περιέργειας είναι το ″γιατί″ που συναντάει την έμπνευση αφενός και τη δημιουργία αφετέρου.
Παράλληλα όμως με το προσωπικό μας αφήγημα, αλλά εξίσου επιβλητικά οικοδομείται ερήμην μας το αφήγημα της ζωής, το οποίο είναι κάτι διαφορετικό και ανελέητο. Και δεν ξέρω για ποιο λόγο, το αφήγημα της ζωής επαναλαμβάνεται στον καθένα διαφορετικά, ίσως όμως με την ίδια κυνική απουσία ελέους. Αδυσώπητα. Είμαστε μία ανάσα πριν από το αιφνίδιο, μας λέει ο Στρίντμπεργκ, και δεν εκπλήσσομαι, εφόσον εμείς το ζούμε ήδη το αιφνίδιο με τον πιο απωθητικά οικείο και μανιχαϊστικό τρόπο. Σκέφτομαι εντυπωσιασμένη πόσο έντονη είναι η ωσμωτική σχέση του αφηγήματος της ζωής, με τον κύκλο του κακού, ότι υπάρχει κάτι τρομερό στη συνάφεια αυτή, που τον καθιστά ακόμη πιο τρομακτικά αποτρόπαιο, ο οποίος εξακολουθεί να υφίσταται στον πολιτισμένο κόσμο και μπορεί να παγιδευτεί σε αυτόν ο καθένας. Και εκεί που ο κόσμος σκοτεινιάζει, εκεί φωτίζεται κιόλας όταν ο Νίτσε λέει: ″Όσο σκοτεινός και αν είναι ο κόσμος, αρκεί ένα κομμάτι ελληνικής σκέψης για να φωτιστεί″. Δε γνωρίζω αν οι κλασσικοί, στους οποίους αναφέρεται ο Νίτσε, μας παραδίδουν μαθήματα, νομίζω όμως ότι μέσω των κλασσικών κειμένων είναι σαν να συνομιλούν μαζί μας. Με τη συγκεκριμένη κατεύθυνση και σοφία, που έχουν, μας βοηθούν να κατανοήσουμε καλύτερα τον εαυτό μας και να αντιμετωπίσουμε το αλαζονικό και κυριαρχικό γίγνεσθαι του είναι μας, που ίσως να είναι αυτό για το οποίο η ίδια η ζωή ως μία μεταφυσική ″δικαιοσύνη″ εμπλέκει την ανθρώπινη ύπαρξη στο αφήγημά της.
Υπάρχουν άφθονα υπέροχα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι ολόκληρη η δυτική φιλοσοφία – που με το αμετάβλητο απόθεμα του πνευματικού πολιτισμού της στέκεται ως πεπρωμένο πλάι στον άνθρωπο, στα σκοτεινά προβλήματα, που βρίσκονται στα βάθη όλων των πρωτογενών ανθρώπινων συναισθημάτων – είναι μία υποσημείωση στον Πλάτωνα ή ίσως και στον Αριστοτέλη και θα μπορούσε κανείς επιπλέον να πει στον Πλωτίνο, τον Παρμενίδη και τον Ηράκλειτο. Αυτοί άνοιξαν τον δρόμο, που αργότερα ακολούθησαν ο Ντεκάρτ, ο Καντ και ο Χάιντεγκερ. Οι ιδέες και οι ιστορίες της ομηρικής και κλασσικής αρχαιότητας είναι ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης, αφού τόλμησαν να συλλάβουν ορισμένες έννοιες, που παρότι τους λείπει η αύρα του αυθεντικού χρόνου, συνεχίζουν να ρίχνουν φως, ως ένα παρελθόν, που είναι ακόμη παρόν, σε καθετί ανθρώπινο που έχει την ανάγκη της εγγύτητας και της στήριξης με την αιώνια μέριμνα της τέχνης, του σημαντικότερου στοιχείου της ιστορικής εμφάνισής τους. Οι Τρώες είναι παρόντες στην οδύνη μας για τον πόλεμο. Οι προκλήσεις είναι μία προφανής υπενθύμιση του Προμηθέα, αφού όλες οι τέχνες έχουν δοθεί στους θνητούς από τον Προμηθέα, Αισχύλος, Προμηθεύς. Ο νόστος είναι η ενσάρκωση του Οδυσσέα.
Ο Νάρκισσος αντλεί τη δύναμή του από τις φαντασιώσεις μας και μαζί με τον Οιδίποδα είναι αυτοί μέσω των οποίων ορίζονται τα συμπλέγματά μας. Ο Μινώταυρος ζει στους προσωπικούς μας λαβυρίνθους – διαποτισμένος από τον εξανθρωπισμένο χρόνο – για να μη χαθούμε ανεπανόρθωτα. Επιπλέον οι θρύλοι του αρχαίου κόσμου, με τα δράματα, τα πάθη και τους έρωτες, με τους μύθους του Ορφέα, τις Σειρήνες, τους Κύκλωπες, τον ασκό του Αιόλου, τη Ναυσικά, την Καλυψώ, την Κίρκη, την Πηνελόπη, όχι μόνο δε μας αφοπλίζουν, αλλά μας γοητεύουν, γιατί φωτίζουν τη φαντασία μας και επιπλέον γιατί άνοιξαν δρόμους στη σκέψη, που κατηύθυναν τον δυτικό νου προς οικουμενικά ερωτήματα για το νόημα, την ηθική και τον νόμο. Μια οντολογική κληρονομιά ερωτήσεων κατά τον Χάιντεγκερ, που συντείνει στην επιστροφή στον καλύτερο εαυτό μας. Συντείνει επιπλέον στην αφύπνιση της εσωτερικής ζωής, που εισχωρώντας σε άβατες περιοχές της σκέψης, αναζητά να βρει μία απάντηση για το αναπάντεχο κακό, που μπορεί να συμβεί, όταν τίποτα δεν προμηνύει γι’ αυτό μέσα σε μία όμορφη και ειρηνική ημέρα. Και ευθύς το μυαλό μου πάει στην εικόνα με τις παγωμένες νύχτες των πονεμένων απόκληρων αστέγων, που κάποιοι από αυτούς κλείνοντας κύκλους ζωής, γεμάτους από παρελθόν, αναζητούν στα βιβλία και τη γνώση καταφύγιο και ζεστασιά, μία οδό διαφυγής από το χάος της δικής τους πραγματικότητας. Αναζητούν να βρουν νόημα, παγιδευμένοι στον ιστό της ανυπαρξίας νοήματος, του πιο αρνητικού χαρακτηριστικού της ζωής. Παραφράζοντας αυτό που είχε γράψει κάποτε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν ″θα υπάρχει μυθολογία όσο υπάρχουν ζητιάνοι″, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε: θα υπάρχει ανυπαρξία νοήματος όσο υπάρχουν άστεγοι· χωρίς την παρουσία της τέχνης. Το διατύπωσε ξεκάθαρα αυτό ο Φρόιντ λέγοντας: ″εκεί που δεν μπορεί να φτάσει ο ψυχίατρος, φτάνει ο ποιητής″.
Την πιο βροντερή αποτύπωση της δύναμης της τέχνης την βρίσκουμε στο παράδειγμα του νεκρού άστεγου, που στις τσέπες του βρέθηκαν σελίδες από τα βιβλία ″η έννοια της αγωνίας″ και ″πραγματεία της απόγνωσης″ του Δανού υπαρξιστή στοχαστή Κίρκεγκωρ (όποιος έζησε την αγωνία δεν μπορεί να τρομοκρατηθεί από το πεπρωμένο του), όπως και στο παράδειγμα του Αλεξάντερ Βατ, ο οποίος ένιωσε ξαφνικά, όπως γράφει στο ″ο αιώνας μου″, ότι μπορούσε να διαχειριστεί τη φρίκη στη φυλακή του Στάλιν Λιουμπιάνκα στη Μόσχα, όταν ένα πρωινό άκουσε από απόσταση τα κατά Ματθαίον Πάθη του Μπαχ. Ήδη με τα παραπάνω καθίσταται εμφανής η ζωτική σημασία της τέχνης και όλων των επιμέρους αποτυπώσεών της για την ανθρώπινη ζωή· ο άνθρωπος παραιτείται βάζοντας τα βιβλία στην άκρη. Αυτήν ακριβώς την κεφαλαιώδη σημασία της τέχνης για την ποιότητα της ανθρώπινης ζωής διατύπωσε ο Μπόρχες όταν είπε ότι ″η ανάγνωση είναι μία μορφή ευτυχίας″, και όπως θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ένας τόπος συνάντησης στο μακρύ καταμεσήμερο με την ειρήνη της αληθινής ζωής. Η αναζήτηση της γνώσης είναι κομμάτι της μαγείας της ανάγνωσης και των βιβλίων. Υπάρχει ακόμη μία ήσυχη, αλλά ζωντανή ομάδα ανθρώπων, που υπερασπίζεται με πάθος την παλιά πίστη στην αξία των λέξεων και της ανάγνωσης. Αναζητά στην ανάγνωση την ύλη των ονείρων και μία πράξη ανάπαυλας από τις μάχες της ζωής. Ανακαλύπτει χαρούμενη κατάφαση στην ίδια την ανάγνωση.
Μία χαρά τόσο έντονη, τόσο ειρηνική. Ανακαλύπτει επιπλέον τον σεβασμό και την αβρότητα της ανθρωπιστικής παιδείας. Αναρωτιέμαι αν θα μπορούσε πράγματι κάποιος να ξεχάσει τη συναρπαστική και στοχαστική εμπειρία, που του πρόσφερε η ανάγνωση μιας εκπληκτικής ιστορίας στη σκιά μεταξύ του ονείρου και της αγρύπνιας. ″Είμαστε από την ύλη των ονείρων πλασμένοι και τη ζωή μας, την κυκλώνει ο ύπνος″, λέει ο Σαίξπηρ. Οι άνθρωποι έχουν επιτακτικούς λόγους και επιτακτική ανάγκη να ανακαλύψουν κάτι θετικό σε οποιαδήποτε δεδομένη κατάσταση. Να ανακαλύψουν την αύρα της χαραυγής και της μελλοντικότητας για να αμβλύνουν την αγωνία για ένα τελικό κεφάλαιο, για το περίφημο δειλινό του Χέγκελ. Να ανακαλύψουν τη θέαση, που διεγείρει την ψυχή και τη φαντασία, ακόμη και μέσα στα συντρίμμια ″με τα συντρίμμια αυτά στύλωσα τα ερείπιά μου″, λέει ο Τ.Σ. Έλιοτ, στην ″Έρημη χώρα″.
Αλλά και η Τζόαν Ντίντιον στη ″Χρονιά της μαγικής σκέψης″, μας λέει: ″Αναζητούσα πάντα τον ήλιο, που κρύβεται πίσω από τα σύννεφα. Δε σταματούσα να προχωρώ ακόμη και μέσα στην καταιγίδα.″ Αυτό το βαθύ παράδοξο να ανακαλύπτεις κάτι θετικό και στις χειρότερες δοκιμασίες δεν είναι μόνο του, είναι αλληλέγγυο με άλλα και όλα μαζί με ό,τι βαθύτερο έχει η κορύφωση του πλούτου και της συνθετότητας της τέχνης. Συμπυκνώνεται μέσα στην ίδια την ανάγκη να ανακαλύπτουμε την ίδια τη ζωή, που ακόμα και έτσι μας διαφεύγει. Και η ζωή; αναρωτιέται η Κλαρίσε Λισπέκτορ που να είναι η ευτυχία; Η ζωή είναι κάτι από το παλιό μυστήριο. Είναι ανώφελο να ψάχνεις σε πόσες μικρές και μεγάλες πλήρεις ζωές, είναι στριμωγμένες μικρές και μεγάλες ευτυχίες ή δυστυχίες, ανοίγοντας και κλείνοντας παράλληλα κύκλους ζωής κάθε στιγμή.
Στιγμές τόσο έντονες, υποταγμένες τυφλά και αμετάκλητα στη φύση του συμβάντος. Είναι οι ίδιες οι στιγμές, που άλλος πεθαίνει, άλλος κοιμάται, νικημένος από τη νύστα, άλλος ακούει μουσική, βυθισμένος στην αναζήτηση των νοημάτων του νοήματος ως μία απομιμητική αναβίωση του τρόπου, που το έκανε ο Μπαχ ή ο Σούμπερτ, άλλος εγκαινιάζει την αυταρέσκεια και τον ναρκισσισμό, άλλος αγωνιά για το τι θα ονειρευτεί το απρόβλεπτο μέλλον, στο μεσονύχτι της ιστορίας και άλλος σιωπά στο σκοτάδι χωρίς ύπνο με την ανομολόγητη τραγωδία του τέλους, όπως στους χορούς του Αισχύλου. Είναι οι στιγμές, που απεικονίζουν τους βαθιά αντιθετικούς πόλους της πραγματικότητας, με τόσους κόσμους και πολιτισμούς όσα και τα έμβια και άγρυπνα όντα· μία αιώνια κίνηση των πάντων προς ένα πάθος, που λαχταρά μία δημιουργία που να δικαιώνει μέσα τους την αίσθηση μιας αποστολής και την απελπισμένη αυταπάτη της ψυχής, που δεν μπορεί να ησυχάσει. Η ψυχή αναζητά κάτι, ένα θαυμαστό μύθο, ένα όνειρο για την αντιστροφή της ανυπαρξίας νοήματος, ένα αδιαμφισβήτητο μεγαλείο σκέψης, το οποίο υπάρχει μόνο στη φιλοσοφία, εφόσον αποτελεί ακόμη σημαντικό γεγονός, όπως το προβάλλει η ψυχή του πολιτισμού: Με αυτό το μεγαλείο σκέψης τελειώνω· το ανελέητο αφήγημα.
*Η Αικατερίνη Μπέζα – Τσουρουπάκη είναι συμβολαιογράφος
