Το άνθος του Φουκώ: οι ετεροτοπίες και το “κλείσιμο της ιστορίας” στον Λόφο Καστέλι1

Υπάρχει ένα σημείο συνάντησης ανάμεσα στη σκέψη του Φουκώ και τη συλλογική επιθυμία των συμπολιτών μας για επαναδιεκδίκηση του λόφου Καστέλι: η σημασία που αποδίδεται στον χώρο.

Mακριά από το βίωμα των γεγονότων της πόλης μας, ο Φουκώ (ένας συμβατικός, ως τότε, ακαδημαϊκός που έμελλε να επηρεάσει τη ροή των κοινωνικών επιστημών με τις μελέτες του για την εξουσία) στο σύντομο, μα πυκνό, κείμενό του «Περί αλλοτινών χώρων», γραμμένο το 1967, τοποθετεί τον χώρο ως βασικό παράγοντα μετασχηματισμού των σύγχρονων κοινωνιών. Προοικονομώντας, με αυτόν τον τρόπο, τη «χωρική στροφή» (spatial turn) των κοινωνικών επιστημών.

Ο χώρος, στο κείμενο αυτό, γίνεται αντιληπτός ως ένα πεδίο δημιουργίας, ένα πεδίο στο οποίο ασκείται η εξουσία και κατ’ επέκταση ένα πεδίο εντός του οποίου δημιουργούνται αντιστάσεις2. Η σημασία που αποδίδει ο Φουκώ στον χώρο ανταποκρίνεται στις ανησυχίες όσων αγωνιζόμαστε για τη διεκδίκηση του Λόφου Καστέλι, καθώς φανερώνει, σε πρώτο βαθμό, τη δυνατότητα των Υποκειμένων να δημιουργήσουν εναλλακτικές σχέσεις στον χώρο. Να δημιουργούν δηλαδή σχέσεις οι οποίες ενέχουν τη δυνατότητα να αντιστρέψουν την κυρίαρχη τάξη (order) της κοινωνίας. Σε μια δεύτερη ανάγνωση, οι ετεροτοπίες του Φουκώ καταφέρνουν να κάνουν ένα άνοιγμα. Ο χώρος δεν είναι ποτέ δεδομένος, οι δυναμικές που αναπτύσσονται εντός του έχουν τη δυνατότητα να τον αλλάξουν. Ο Λόφος Καστέλι μπορεί να εμφανίζεται κλειστός, επενδυμένος με τεράστιες λαμαρίνες, αλλά πίσω από τα παραπετάσματα αποκαλύπτεται ένας ολόκληρος κόσμος σύγκρουσης.

Συγκεκριμένα, ο Φουκώ στο κείμενό του αναζητά τους χώρους εκείνους εντός των οποίων αντιστρέφονται όλες οι θέσεις της κοινωνίας. Τους χώρους που «αποτελούν ένα είδος αντι-θέσεων», τους χώρους «εντός των οποίων όλες οι υπόλοιπες πραγματικές σχέσεις […] αντιπροσωπεύονται, αμφισβητούνται και ανατρέπονται». Αυτοί οι χώροι, ενώ βρίσκονται «εδώ» τοποθετούνται «έξω» από την τάξη του χώρου. Τους χώρους αυτούς ονομάζει «ετεροτοπίες».

Θα ήθελα να σταθώ σε εκείνη την ερμηνεία που δίνει έμφαση στις ετεροτοπίες ως ένα «είδος ουτοπιών που έχουν γίνει πράξη». Στην ανάγνωση εκείνη που δεν βλέπει έναν ου-τόπο αλλά μια ρωγμή εντός της οποίας μπορεί να πραγματώνεται, εν δυνάμει, μια διαφορετική στράτα της ιστορίας. Η θέση αυτή είναι σημαντική επειδή ακριβώς αναγνωρίζει την εμμενή (αέναη) σύγκρουση ανάμεσα στις ετεροτοπίες και την κανονικότητα, την κυρίαρχη τάξη του χώρου. Αναγνωρίζει τη σύγκρουση που υπάρχει ανάμεσα σε έναν χώρο ελεύθερης πρόσβασης και τη λογική της αγοράς, ακόμα και αν αυτή δεν εκφράζεται ρητά με έναν πολιτικό τρόπο. Διατυπώνει τη σύγκρουση που ενυπάρχει ανάμεσα στις κοινωνικές σχέσεις που αμφισβητούν την υπάρχουσα κοινωνία και τις κοινωνικές σχέσεις που την ανακυκλώνουν.

Αυτή η αντίληψη της ετεροτοπίας σημειώνει δύο όψεις σύγκρουσης στον χώρο. Η πρώτη όψη φανερώνει τη διαλεκτική σύγκρουση των ετεροτοπιών με την κυρίαρχη τάξη (order) του χώρου. Η δεύτερη όψη της πάλης αναφέρεται στην ρευστή και υβριδική διάσταση των ετεροτοπιών στον χρόνο. Στη συνέχεια θα αναπτύξουμε τις δύο όψεις της πάλης, όψεις στενά συνδεδεμένες και αλληλένδετες.

Θα ξεκινήσουμε με την πιο προφανή όψη της σύγκρουσης. Οι ετεροτοπίες προτάσσουν στον χώρο μια διαφορετική λογική τάξης, η καλύτερα αντι-τάξης. Μια λογική η οποία όχι μόνο δεν βρίσκει θέση στην «επίσημη» κοινωνία, αλλά πολύ περισσότερο έχει αποκλειστεί από αυτήν. Υπό αυτή την έννοια οι ετεροτοπίες, αναδύονται ως αμφισβητήσεις ή/και αναστατώσεις της τάξης. Σε αυτό το πλαίσιο οι ετεροτοπίες δεν είναι απλά τόποι που στεγάζουν την ετερότητα3, αλλά ρωγμές στον χώρο.

Υπό το πρίσμα αυτό η Rosa Nera είναι ένας ξεχωριστός χώρος στην πόλη των Χανίων. Και ένας χώρος είναι –εν πρώτοις– ξεχωριστός μόνο σε σχέση με άλλον τόπο. Η διαφορά της από τον περίγυρό της, την κάνει χώρο αναφοράς. Πράγματι, η συζήτηση για το «μπαλκόνι των Χανίων» διαρκεί εδώ και επτά μήνες ακριβώς γιατί ο χώρος ορίζει μια ετερότητα, όχι μονάχα από την όψη της θέας που προσφέρει ή από την ιστορικότητα των κτηρίων του, αλλά πολύ περισσότερο από τις κοινωνικές σχέσεις που στέγαζε πριν την εκκένωση της κατάληψης στις 5 του Σεπτέμβρη. Ακόμα όμως και σε κάθε περίπατο στον χώρο της Rosa, ενυπάρχει η άρνηση στους χώρους της εξουσίας (η άρνηση της βόλτας στα μαγαζιά, η άρνηση του εμπορευματοποιημένου καφενείου κ.λπ.). Με λίγα λόγια, οι χώροι της εξουσίας είναι παρόντες σε ένα εγχείρημα σαν τη Rosa Nera. Είναι παρόντες για να μας υπενθυμίζουν διαρκώς τις κοινωνικές σχέσεις που μας πληγώνουν. Είναι παρόντες με έναν τρόπο διαλεκτικής σύγκρισης και σύγκρουσης με τους χώρους της εξουσίας4.
Η δεύτερη όψη της σύγκρουσης τεκμαίρεται από την «αναπόφευκτη διασύνδεση του χρόνου με τον χώρο». Αν μας ενδιαφέρει ο χώρος όπου πραγματοποιείται ή διαβρώνεται η ζωή σημαίνει ότι μας ενδιαφέρει ο χώρος εκείνος που προκαλεί μια συνέχεια ή μια ρωγμή στο χρόνο. Διαβάζουμε «οι ετεροτοπίες συνδέονται πολύ συχνά με τμήματα του χρόνου (…). Η ετεροτοπία ξεκινάει να λειτουργεί πλήρως όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε ένα είδος απόλυτης ρήξης με τον παραδοσιακό τους χρόνο». Οι ετεροτοπίες, διατείνεται ο Φουκώ, παραβιάζουν την κανονικότητα του χρόνου, ανατρέπουν πολλές φορές τη ροή του. Έτσι, αν οι ετεροτοπίες παραβιάζουν την τάξη του χώρου, ταυτόχρονα βγαίνουν έξω και από την τάξη του χρόνου.

Οι χώροι αυτοί λοιπόν μας θυμίζουν ότι δεν υπάρχει ένα προ-διαγεγραμμένο μέλλον, αλλά ένα πεδίο ενδεχομενικοτήτων που δε μένει παρά να το εξερευνήσουμε, ένα πλήθος διαδρομών που δε μένει παρά να τις βαδίσουμε. Σε αυτό ακριβώς μας είναι χρήσιμη η ετεροτοπία: στο σπάσιμο της γραμμικής αντίληψης του χρόνου και στο άνοιγμα ενός πεδίου ενδεχομενικοτήτων. Σε αυτό ακριβώς χρησιμεύουν τα παραπετάσματα στον λόφο Καστέλι.

Όχι μονάχα στο κλείσιμο5 ενός δημόσιου χώρου για την αξιοποίησή του από ιδιωτικά συμφέροντα6, αλλά ακόμα περισσότερο στο κλείσιμο του χρόνου για την προφύλαξη της ιστορίας από ανεπιθύμητες διαδρομές.

Η παραπάνω όψη της πάλης σηματοδοτεί δύο ακόμα χαρακτηριστικά της. Το πρώτο σχετίζεται με την ανοιχτότητα των συλλογικών διαδικασιών που συντελούνται εντός των ετεροτοπιών. Η Rosa Nera ήταν ένας χώρος όπου δεν υπήρχε δεδομένο αποτέλεσμα, το μέλλον κατασκευαζόταν από το καθημερινό πράττειν των δρώντων μέσα σε αυτόν τον χώρο. Υπό αυτή την έννοια, οι ετεροτοπίες είναι «πειραματικά εργαστήρια όπου παίρνουν μορφή νέες συμπεριφορές, υλοποιούνται νέες αξίες, συγκροτούνται νέα υποκείμενα δράσης» (Σταυρίδης 1998: 55). Σαφώς, δεν είναι απαραίτητο αυτά τα «πειραματικά εργαστήρια» να παράξουν ριζοσπαστικές συμπεριφορές. Στο εσωτερικό των ετεροτοπιών αναπτύσσονται συγκρούσεις σχετικά με τη μορφή που θα αποκτήσουν. Ο προορισμός των ετεροτοπιών δεν είναι δεδομένος από τα πριν. Υπάρχει η δυνατότητα να παραχθούν ριζοσπαστικές ή συντηρητικές κοινωνικές σχέσεις, είναι κάτι ανοιχτό, χωρίς διαγεγραμμένο αποτέλεσμα. Σε τέτοιους ετεροτοπικούς χώρους δεν πραγματώνεται με καμία σιγουριά ένα επαναστατικό μέλλον, αλλά μονάχα εν σπέρματι. Αυτή είναι και η σημασία της ετεροτοπίας: το άνοιγμα των δυνατοτήτων.

Το δεύτερο χαρακτηριστικό σχετίζεται με την Υποκειμενικότητα. Οι ετεροτοπίες για το υποκείμενο δεν είναι τίποτε άλλο παρά χώροι περάσματος7, χώροι που πυροδοτούν μια εμπειρία συμβολικής και πραγματικής μετάβασης, χώροι εντός των οποίων βιώνονται εμπειρίες αλλαγής, χώροι εντός των οποίων συντελείται μια αλλαγή νοήματος. Η σπουδαιότητα αυτών των χώρων έγκειται στο γεγονός ότι προσφέρουν στα υποκείμενα που βιώνουν αυτά τα εγχειρήματα μια δοκιμαστική αναχώρηση από τον εαυτό, χωρίς δεδομένο προορισμό. Οι διαβάτες της ετεροτοπίας, επομένως, δεν φέρουν μια συγκεκριμένη ταυτότητα, βρίσκονται σε αναζήτηση νέων μορφών υποκειμενικότητας, νέων τρόπων να κάνουμε τα πράγματα. Και τι θα ήταν οι σπόροι χωρίς δυνατότητα άνθησης;

Τι θα ήταν τα άνθη αν δεν μπορούσαν να ανθίστανται στους χειμώνες;

Η Belvedere δεν είναι τίποτα παραπάνω από έναν χειμώνα που επιχειρεί να σταματήσει την ιστορία, από έναν χειμώνα που προσπαθεί να κλέψει τις εποχές.

Ας γίνουμε η άνοιξη!

Ενδεικτική Βιβλιογραφία 8

Foucault, M. (2012). Άλλοι χώροι [Ετεροτοπίες]. Στο Ετεροτοπίες και άλλα κείμενα (255–270). Πλέθρον.
Σταυρίδης, Σ. (1998). Οι χώροι της ουτοπίας και η ετεροτοπία: Στο κατώφλι της σχέσης με το διαφορετικό. Ουτοπία, 31, 51–66.
Σταυρίδης, Σ. (1999). Προς μια ανθρωπολογία του κατωφλιού. Ουτοπία, 33, 107–121.
Σταυρίδης, Σ. (2006). Ο χώρος της τάξης και οι ετεροτοπίες: Ο Φουκώ ως γεωγράφος της ετερότητας. Ουτοπία, 72, 145–158.
Tutor Antón, A. (2020). Abriendo la ciudad a partir de los umbrales. Una aproximación a la teoría de Stavrides. Anuario de Espacios Urbanos: Historia, Cultura, Diseño, 27, 19–38.

1. Ευχαριστώ πολύ τους ανθρώπους που σχολίασαν προηγούμενες μορφές του κειμένου, ιδιαίτερα τον Παναγιώτη και την Αγγελική. Φυσικά, η ευθύνη του κειμένου βαραίνει μόνο εμένα.

2. Είναι ευρέως γνωστή η φράση του Φουκώ «όπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίσταση» (Ιστορία της σεξουαλικότητας, τ.1).

3. Ωστόσο, αυτή η διαφορετικότητα δεν πρέπει να εκληφθεί ως δεδομένη, αλλά ως μια συνεχής διακύβευση.

4. Αυτή είναι η ηχηρή απουσία από την (δελεαστική για τους ακαδημαϊκούς) πρόταση για τη δημιουργία «κόμβου εκπαίδευσης και τεχνολογίας στον Λόφο Καστέλι». Ας μην ξεχνάμε, αγαπητοί και αξιότιμοι συνάδελφοι, ότι τα ίδια τα κοινά δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν χωρίς την αμφισβήτηση της καπιταλιστικής λογικής. Θα το τονίσω, με ειλικρίνεια και αγωνία, εκείνο το στοιχείο που λείπει από ένα ερευνητικό κέντρο είναι αυτό της αμφισβήτησης της υπάρχουσας λογικής της κοινωνίας. Διότι, τι θα ήταν άραγε τα Πανεπιστήμια αν δεν είχαν ριζώσει στην ίδια την αμφισβήτηση του κοινωνικού πλαισίου που τα έθρεψε;

5. Ή στην «περίφραξη», αν θέλουμε να μιλήσουμε με όρους «κοινών».

6. Θα άξιζε, ωστόσο, να γίνει μια ανάλυση στην πρωτογενή συσσώρευση που συντελείται στον λόφο Καστέλι προς όφελος της Belvedere, με τις πλάτες του δημόσιου χρήματος και ακόμα περισσότερο δημόσιων αγαθών. Αντίστοιχη διαδικασία συντελείται και στη Μονή Γουβερνέτου.

7. Σημείωση στο κλίμα των ημερών: Το Πάσχα προέρχεται από την εβραϊκή λέξη «πέσαχ» που σημαίνει πέρασμα.