«Τις θ’ αναγνώση την κατωτέρω έκθεσιν του εν Αρκάδι δράματος και δεν θα φρίξη διά τας εκεί λαβούσας χώραν τραγικάς και φρικώδεις σκηνάς; Τις δεν θέλει δακρύσει και τίνος η καρδία δεν θέλει σπαράξει, οπόταν μάθει ότι, ζώντα βρέφη εις κλιβάνους καιομένους ερρίφθησαν και εκάησαν; Το επί τρεις ολοκλήρους ημέρας παρασταθέν δράμα εν τω νέω Μεσολογγίω “Αρκάδι”, εμφαίνει αφ’ ενός μεν τον μέγιστον βαθμόν του ηρωισμού και της αυταπαρνήσεως των εν αυτώ πολιορκηθέντων 250 ενδόξων μαχητών, ους η ιστορία θα κατατάξη εις την σελίδα εκείνην των ενδόξων, εκείνων εν Θερμοπύλαις Σπαρτιατών και αφ’ ετέρου την βάρβαρον και απάνθρωπον καρδίαν του εχθρού θα στιγματίσει».
Στο Αρκάδι, στο ηρωικό μοναστήρι της Κρήτης, που για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του μεγάλου συγγραφέα και φιλέλληνα Βίκτωρος Ουγκώ «αγωνίστηκε σαν φρούριο και τέλειωσε σαν ηφαίστειο», στάση σήμερα. Αρχίζοντας μ’ ένα σχετικό απόσπασμα από το μόνο άρθρο που περιέχει το πρώτο φύλλο της εφημερίδας “ΚΡΗΤΗ – ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Ή ΘΑΝΑΤΟΣ”, που εκδόθηκε στις 27 Νοεμβρίου 1866, 18 μέρες δηλαδή μετά το ολοκαύτωμα. Στους ποιητές, σε κάποιους απ’ τους ποιητές, που έγραψαν για το Αρκάδι, ο λόγος στη συνέχεια… Στον και γενικό αρχηγό Κυδωνίας οπλαρχηγό των Κρητικών Επαναστάσεων Χατζημιχάλη Γιάνναρη, στον Ιωάννη Πολέμη, στον Γιώργη Καλομενόπουλο, στον Σπύρο Λίτινα και τέλος στον ποιητή λαό.
«Ήλθεν η ώρα η στερνή που μέλλει να καούσι/ κι ο Γούμενος σ’ την εκκλησιά λέει να συντακτούσι./ Το Μοναστήρι στέκεται σ’ τη μέση τ’ αυλογήρου, και συμμαζώνεται ο λαός υπ’ έμπνευσιν Κυρίου. Στέκει σ’ τη μέση ο Γαβρήλ τα μαύρα φορεμένος/ ξεσκούφωτος κ’ εις τον Χριστό ήτο προσηλωμένος./ Και συντηρά προς τον λαόν αρχίζει με γλυκήτη,/ ω! πόσον αναπαύεται όποιος βαστά την πίστι! “Αδέλφια η Θρησκεία μας κι ο ιερός σκοπός μας/ πόσον μας δούδει δύναμιν σκοτίζει τον εχθρόν μας./ Προτείνει μας ο τύραννος ζητά μας να του πούμε/ κι αν έχωμε απόφασι ούλοι να σκοτωθούμε./ Γνωρίζετε τον όρκο μας και τον ζυγόν σ’ τον Τούρκον/ τώρα μας μένει ο θάνατος γή ποταγή σε τούτον”/ Ακούσατε απόκρισι, την δούδουν οι στραθιώται/ δεν γινωμέστανε, παπά, οι Κρητικοί προδόται». Από την “Κρητικοπούλα – ήτοι αγώνες και πάθη της Κρήτης του 1866” του Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη.
«Μπρος στο κουρέλι σκύψετε με δακρυσμένα μάτια,/ όταν η δόξα τ’ άρπαξε μεσ’ από τη φωτιά, τόσο σφιχτά τ’ αγκάλιασε, που το ‘κανε κομμάτια/ στα στήθια τα πλατιά!// Οταν η δόξα τ’ άρπαξε, του ‘πε, θα ‘ρθει μια μέρα,/ που η Λευτεριά προβάλλοντας σαν άστρο της αυγής,/ θα φέρει το ξημέρωμα, θα φέξει πέρα ως πέρα/ και Συ μεσ’ απ’ τις στάχτες σου, περήφανα θα βγεις.// Και θα σε πάνε χέρια αγνά, κορμιά παλληκαρίσια,/ μ’ άλλα αγιασμένα φλάμπουρα,/ να κάνεις συντροφιά!/ Κι από τον Παρθενώνα μου, θα βλέπεις ολοΐσια,/ προς την Αγιά Σοφιά.// Κι όταν σε ξαναφέρουνε τα τιμημένα χέρια,/ μεσ’ στ’ άγιο Μοναστήρι σου, που θα σ’ αναζητεί,/ τη φλόγα που σ’ εμπύρισε, θα τη σκορπάς ακέρια,/ μα δεν θα καίει ως άλλοτε, θα λάμπει ακτινωτή». Το ποίημα “Εις την Ιεράν σημαίαν του Αρκαδίου” του Ιωάννη Πολέμη.
«Μουντό το δείλι απλώνει τα φτερά του/ κι απ’ το πρωί λυσσομανάει η μάχη,/ φωνές οχλαλοή, πνοή θανάτου./ Ορθοί στα μετερίζια οι καστρομάχοι.// Και μες στο χαλασμό η φωνή του Ιμάμη/ “θα πατηθεί τ’ Αρκάδι πριν νυχτώσει/ κι όποιος ρωμηός δεν θέλει να πεθάνει/ ας προσκυνήσει. Ετσι θα γλυτώσει”.// Ο Γούμενος φρενιάζει. “Ποιός προστάζει/ μουρτάτες να γενούμε; Όσο και να ‘ναι/ τ’ ασκέρι σας πολύ, δεν μας τρομάζει./ Το Κάστρο Διγενήδες το κρατάνε!”// Ξάφνου μια λάμψη! Πύρινη φιδίσια/ μια φλόγα σκίζει τ’ αλαφρό σκοτάδι/ και του Γιαμπού η φωνή παλληκαρίσια:/ “Να πως πατιέται, άπιστοι τ’ Αρκάδι!”». Το ποίημα “Αρκάδι” του Γιώργη Καλομενόπουλου.
«Με την καρδιά στον τόπο τζη, με την ψυχή στ’ αδόδια/ τα μάτια σε ονειρόπαρμα ψηλά αναντρανιστά,/ διώχνει ο Γιαμπούς κατά βουλή που δε γατέχει εμπόδια/ “Γ’ ή Ένωση γ’ ή θάνατο”, Ούλοι μαζί φωθιά!» Επίγραμμα του Σπύρου Λίτινα.
«Κάθε πρωί, κάθε βράδυ και κάθε μεσονύχτι/ τρία πουλιά χρυσόφτερα, τρία αηδονοπούλια/ σχίζουνε σύννεφο, πυκνό, απ’ του ουρανού τα βάθη/ κι απάνω κατεβαίνουν στα λείψανα τα άγια/ του Αρκαδιού και κάθονται και τα μοιρολογούνε». Παραδοσιακό, Τιμόθεος Βενέρης, “Το Αρκάδι δια μέσου των αιώνων”.
