Αύγουστος 1944 στην Κίσαμο. Ολόκληρη η επαρχία μαζί με το υπόλοιπο Νησί στενάζει από τις βαριές αλυσίδες κι ας αχνοδιαγράφεται κάπου μακριά μια τρεμάμενη ελπίδα για φως και λευτεριά. Υπόδουλοι οι Κρητικοί, δεν χάνουν το θάρρος τους και ατσαλώνοντας τις καρδιές και τα μπράτσα, τα λιωμένα απ’ τις στερήσεις και τις κακουχίες, προσπαθούν, μάχονται, λαβαίνουν μέρος φανερά ή κρυφά σε σαμποτάζ. ΄Αλλοι σαν αντάρτες κι άλλοι μέσα απ’ τα χωριά τους, κάνουν ό,τι είναι μπορετό για να φέρουν μια ώρα αρχύτερα την πολυπόθητη μέρα. Συνεργάζονται με ΄Αγγλους και με άλλους συμμάχους που βρίσκονται ακόμη στο Νησί κι αψηφούν τους κινδύνους καθώς οι Γερμανοί εντείνουν τις προσπάθειές τους για να ξαναγίνουν κύριοι της κατάστασης.
Τρεις εστίες Γερμανών βρίσκονται κοντά στο χωριό Μαλάθυρος στην Κίσαμο των Χανίων: στις Βουκολιές, στον Κουρφαλώνα και στην Επισκοπή. ΄Οπως γίνεται σχεδόν πάντα, κάποια προδοσία φανερώνει πως ανάμεσα στο χωριό Μεσαύλια και στη Μαλάθυρο βρίσκεται φυλάκιο ΄Αγγλων που διαθέτει ασύρματο και ομάδα δολιοφθορών, με την οποία συνεργάζονται οι Μαλαθυριανοί.
Και ξεκινούν οι Γερμανοί στις 27 Αυγούστου από τον Κουρφαλώνα και την Επισκοπή, ενώ η ομάδα των Βουκολιών διασπάται – οι μισοί μένουν στην κωμόπολη, ενώ οι υπόλοιποι, πεζοπορώντας δύσβατους δρόμους, φθάνουν στα Μεσαύλια και από εκεί αρχίζουν προσεχτικά να προχωρούν προς τη Μαλάθυρο. Νύχτα φθάνουν στους λόφους και στις λαγκαδιές γύρω από το χωριό. Σαν πουλιά αρπαχτικά, σαν τσακάλια, περιμένουν το ξημέρωμα. Και σαν παίρνει να χαράζει στο πεντακάθαρο στερέωμα, αρχίζουν να στενεύουν τον κλοιό, να ζώνουν το μισοκοιμισμένο ακόμη χωριό.
Χάραμα της Δευτέρας 28ης Αυγούστου 1944 οι Γερμανοί μπαίνουν στο χωριό, χωρίς να δείξουν τις προθέσεις τους. Μα ύστερα από λίγο ξεσπούν και δείχνουν τον χειρότερο εαυτό τους. Με φωνές και βρισιές, με χτύπους στις πόρτες, αρχίζουν συλλήψεις και συγκεντρώνουν τον πληθυσμό. Βάζουν αλλού τα γυναικόπαιδα κι αλλού τους άντρες. Τρεις γειτονιές του χωριού γίνονται τόποι συγκέντρωσης: Τα Μπαμπουνιανά, το Πάνω Χωριό και τα Μπαχαδιανά.
Κλάματα γυναικών, φωνές παιδιών και συγκρατημένος θυμός των δεμένων ανδρών, αντηχούν στις γειτονιές. Καλά πληροφορημένοι οι Γερμανοί απαιτούν να μάθουν: Πού είναι το Αγγλικό φυλάκιο, πού είναι ο ασύρματος, ποιοί Μαλαθυριανοί συνεργάζονται με τους ΄Αγγλους και ποιά είναι τα σχέδιά τους; Μα κανείς δε μιλά. Περήφανοι, ορθώνονται με στόμα σφιγμένο και μάτια στηλωμένα μακριά και κανείς δεν μαρτυρά αν και όλοι γνωρίζουν. Λυσσούν οι Γερμανοί κι αρχίζουν τους ξυλοδαρμούς. Καταματωμένα μα ζωντανά ακόμη κορμιά χτυπούν με γδούπο το χώμα καθώς η ανάκριση συνεχίζεται. Οι Γερμανοί αρχίζουν το πλιατσικολόγημα – ρούχα, φαγώσιμα, ζώα και πολύ περισσότερο πολύτιμα πράγματα αλλάζουν ιδιοκτήτες και περνούν με βία στα χέρια των Ναζήδων. Αυτή η φοβερή κατάσταση κρατά όλη μέρα. Χωρίς ξεκούραση, ματωμένοι, χωρίς μια γουλιά νερό, οι Μαλαθυριανοί υπομένουν το τρομερό βασανιστήριο.
Χωρίς κανένα αποτέλεσμα στις ανακρίσεις, χωρίς κανένα θετικό στοιχείο, γύρω στις πέντε το απόγευμα, οι Γερμανοί συγκεντρώνουν τις τρείς ομάδες των αιχμαλώτων ανδρών στην τοποθεσία Διπόταμο. Προχωρούν μπροστά με τα χέρια στο σβέρκο. Τους σπρώχνουν, τους χτυπούν, μα εκείνοι προχωρούν αγέρωχοι κι αποφασισμένοι. Σε απόσταση 800 μέτρων από το χωριό οι Γερμανοί εκτελούν και αφήνουν εκεί τους 5 τελευταίους της φάλαγγας. Στον τόπο της εκτέλεσης φτάνουν μόνο οι 58. Τα ταχυβόλα για μια στιγμή ξερνούν φωτιά. Οι περισσότεροι βλέπουν και καταλαβαίνουν. Οι ριπές σημάδεψαν τον τόπο θυσίας. Μέσα στο Φαράγγι, τρία χιλιόμετρα περίπου απ’ το χωριό, τους στήνουν στη σειρά – κορμιά λεβέντικα, κυπαρισσόκορμοι αντίκρυ στις μαύρες εφιαλτικές κάννες του εκτελεστικού αποσπάσματος. Πίκρα και παράπονο γι’ αυτά που δεν πρόλαβαν να κάνουν, για τα παιδιά τους που δεν θα δουν να μεγαλώνουν – και μερικοί ούτε καν να γεννιούνται – και περηφάνια για την προσφορά τους στο Μεγάλο Ιδανικό.
6:30. Η Διαταγή. Τα πυρακτωμένα βλήματα που κουρνιάζουν σε σάρκες στοργικές. Και ηρωϊκά κορμιά που γέρνουν στο χώμα, βάφοντάς το άλικο. Αίμα αχνιστό κυλά και σκεπάζει τα χόρτα και τρέχει ρυάκι ορμητικό – μαζί του κι η ζωή. Μια ριπή πολυβόλου ξαναγαζώνει τα πεσμένα κορμιά.
Οι εκτελεστές αρχίζουν να δίνουν τη χαριστική βολή στα κεφάλια των ανδρών. Δυο Γερμανοί, ο ένας από τη μια και άλλος από την άλλη μεριά της σειράς, οπλίζουν τα πιστόλια και πυροβολούν ένα – ένα τα ματωμένα κορμιά. Κάπου στη μέση ο ένας Γερμανός σταματά και φεύγει, βλέποντας τον συνάδελφό του να πλησιάζει. Φθάνει ο άλλος Γερμανός στο ίδιο σχεδόν σημείο. Σταματά μπροστά σε κορμί ολομάτωτο κι ασάλευτο, νομίζοντας πως αυτό έχει ήδη δεχτεί τη χαριστική βολή. Μα δεν είναι έτσι.
– «Ήταν δραματική κι εφιαλτική στιγμή για μένα», μου διηγόταν ο παπά Γιάννης Καρτσωνάκης, μετέπειτα εφημέριος της Μαλαθύρου, που έχει φύγει από καιρό για να συναντήσει τους 61 συγχωριανούς του. Την εποχή εκείνη δεν ήταν παπάς, μα λαϊκός, κι ο μόνος που γλύτωσε από τη μεγάλη σφαγή.
«Τραυματισμένος και καταματωμένος από τους ξυλοδαρμούς και την εκτέλεση, δάγκωνα το χώμα, καθώς άκουγα δίπλα μου το ψυχορράγημα των συγχωριανών μου. Αντιλήφθηκα τον Γερμανό μπροστά μου και προετοιμάστηκα για το τελειωτικό χτύπημα. Μα εκείνος έσκυψε και, πιάνοντας το χέρι μου, τράβηξε τον αρραβώνα από το δάχτυλό μου. Αλλά η βέρα δεν έβγαινε. Νόμιζα πως θα καταλάβαινε πως ήμουν ακόμη ζωντανός ή πως θα μου έκοβε το δάχτυλο. Μα τελικά το δαχτυλίδι, μέσα στα αίματα, γλύστρισε στο χέρι του Γερμανού και εγώ έμεινα ακίνητος, αναίσθητος, δεν ξέρω για πόση ώρα, ώσπου άκουσα τις φωνές των γυναικών και διάκρινα τη μορφή της γυναίκας μου που ερχόταν κι έκλεισα πάλι τα μάτια, ανίκανος να κουνηθώ απ’ τους πόνους, την εξάντληση, την αιμορραγία και τον ψυχικό κλονισμό που είχα υποστεί…»
Πικρή απογραφή της μεγάλης εκτέλεσης: Ολόκληρος ο αντρικός πληθυσμός του χωριού από 13 χρονών και πάνω, 61 άντρες, άλλοι πάνω στον ανθό της νιότης, άλλοι μεγαλύτεροι, ακόμη και παιδιά, που δείχνουν, ενώνοντας το αίμα τους με το κρυστάλλινο νερό του Φαραγγιού πώς πεθαίνει η Λεβεντιά:
1. Αναστασάκης Αντώνιος του Εμμανουήλ ετών 20
2. Αναστασάκης Ιωάννης του Αντωνίου ετών 52
3. Αναστασάκης Παναγιώτης του Αντωνίου ετών 30
4. Αρτεμάκης Κωνσταντίνος του Μιχαήλ ετών 52
5. Γναφάκης Εμμανουήλ του Θεοδώρου ετών 30
6. Δαράκης Κωνσταντίνος του Σπυρίδωνος ετών 31
7. Καρτσωνάκης Αντώνιος του Δημητρίου ετών 56
8. Καρτσωνάκης Αντώνιος του Ιωάννου ετών 24
9. Καρτσωνάκης Γεώργιος του Εμμανουήλ ετών 29
10. Καρτσωνάκης Γεώργιος του Μιχαήλ ετών 18
11. Καρτσωνάκης Γεώργιος του Σπυρίδωνος ετών 50
12. Καρτσωνάκης Δημόκριτος του Εμμανουήλ ετών 30
13. Καρτσωνάκης Κωνσταντίνος του Εμμανουήλ ετών 45
14. Καρτσωνάκης Μιχαήλ του Δημητρίου ετών 58
15. Καρτσωνάκης Μιχαήλ του Κωνσταντίνου ετών 41/
16. Καρτσωνάκης Στέφανος του Μιχαήλ ετών 32
17. Κορναράκης Δημήτριος του Γεωργίου ετών 24
18. Κουμάκης Δημήτριος του Κυριάκου ετών 44
19. Κουμάκης Εμμανουήλ του Ιωάννου ετών 40
20. Κουμάκης Επαμεινώνδας του Νικολάου ετών 22 (φοιτητής)
21. Κυρκοράκης Γεώργιος του Βασιλείου ετών 35
22. Λουβιτάκης Κωνσταντίνος του Αντωνίου ετών 29
23. Λουπασάκης Γεώργιος του Εμμανουήλ ετών 40
24. Μπαμπουνάκης Αντώνιος του Θεοδώρου ετών 36
25. Μπαμπουνάκης Δημήτριος του Θεοδώρου ετών 45
26. Μπαμπουνάκης Εμμανουήλ του Γεωργίου ετών 38 (δάσκαλος)
27. Μπαμπουνάκης Ιωάννης του Δημητρίου ετών 24
28. Μπαμπουνάκης Μίνως του Δημητρίου ετών 18
29. Μπαμπουνάκης Μιχαήλ του Δημητρίου ετών 21
30. Μπαμπουνάκης Νικόλαος του Θεοδώρου ετών 31
31. Μπαχαδάκης Δημήτριος του Αντωνίου ετών 20
32. Μπαχαδάκης Εμμανουήλ του Δημητρίου ετών 20
33. Μπαχαδάκης Εμμανουήλ του Σπυρίδωνος ετών 50
34. Μπαχαδάκης Μιχαήλ του Τζανή ετών 22 (φοιτητής)
35. Νταμουλάκης Αντώνιος του Θεοχάρη ετών 60
36. Ξενικάκης Ιωάννης του Στυλιανού ετών 25
37. Ξενικάκης Στυλιανός του Βασιλείου ετών 64
38. Παπαδάκης Γεώργιος του Αντωνίου ετών 37
39. Παπαδάκης Εμμανουήλ του Αντωνίου ετών 36
40. Παπαδάκης Στυλιανός του Νικολάου ετών 60
41. Πατεράκης Γεώργιος του Ιωάννου ετών 20
42. Σημαντηράκης Γεώργιος του Στυλιανού ετών 20
43. Σημαντηράκης Εμμανουήλ του Στυλιανού ετών 18
44. Σημαντηράκης Μενέλαος του Στυλιανού ετών 29
45. Σημαντηράκης Στυλιανός του Αντωνίου ετών 60
46. Σηφοδασκαλάκης Γεώργιος του Ιωάννου ετών 34
47. Σκανδαλάκης Γεώργιος του Δημητρίου ετών 66
48. Σκανδαλάκης Γεώργιος του Κωνσταντίνου ετών 40
49. Σκανδαλάκης Εμμανουήλ του Ιωάννου
50. Σκανδαλάκης Θεοχάρης του Γεωργίου ετών 13
51. Σκανδαλάκης Νικόλαος του Κωνσταντίνου ετών 35
52. Σκανδαλάκης Σταύρος του Κωνσταντίνου ετών 37
53. Σκανδαλάκης Στυλιανός του Ιωάννου ετών 65
54. Στεφανουδάκης Απόστολος του Μάρκου ετών 50
55. Στεφανουδάκης Εμμανουήλ του Κωνσταντίνου ετών 20
56. Στεφανουδάκης Ιωάννης του Αποστόλου ετών 20
57. Τζανακάκης Στυλιανός του Αντωνίου ετών 30
58. Τζωρτζάκης Ιωάννης του Χαραλάμπους ετών 45
59. Τζωρτζάκης Μιχαήλ του Χαραλάμπους ετών 40 (Πρόεδρος)
60. Τζωρτζάκης Χαράλαμπος ετών 60
61. Ψαράκης Ανδρέας του Μανούσου ετών 20
Κι εκτυλίσσονται σκηνές αλλοφροσύνης. Γυναίκες και μικρά παιδιά κατεβαίνουν στο Φαράγγι, κλαίγοντας, ξεσκίζοντας τα στήθια, ξεπλέκοντας τα μαλλιά, μοιρολογώντας και ουρλιάζοντας, χαμένοι μέσα στο απύθμενο βύθος του πόνου. Κουβαλούν θρηνώντας, άγριες, ματωμένες οι γυναίκες τους νεκρούς τους στο χωριό – τα αδέλφια, τους πατεράδες, τους άντρες, τα παιδιά τους. Αυτές οι γυναίκες, οι τραγικές, ήταν που κράτησαν το χωριό – μαυροντύθηκαν, έσφιξαν τα χείλια, κατέβασαν το τσεμπέρι χαμηλά στα μάτια, έκαναν την καρδιά τους πέτρα και προχώρησαν μπροστά, περήφανες, αλύγιστες, για να δουλέψουν στα χωράφια, για να κρατήσουν τα σπιτικά τους, για ν’ αναστήσουν τα μωροπαίδια τους.
Στο φεύγα τους οι Γερμανοί αφήνουν οικογένειες που ξεκληρίστηκαν κι απόμειναν χωρίς κανένα στήριγμα. Κι ένα χωριό να μοιρολογιέται σα γυναίκα, σαν αδελφή, σα μάνα:
– Μαλάθυρο, όμορφο χωριό, άξιο και τιμημένο,
και πούν΄οι γι’ αντριωμένοι σου, τα όμορφα παλληκάρια;
– Μπαμπέσικα τα πιάσανε οι Γερμανοί οι σκύλοι
κι εκαταλύσανέ μου τα…
Η φοβερή εκτέλεση, μαζί με τόσα άλλα, πέρασε και καταχωρήθηκε στη λέξη «΄Εγκλημα» στο λεξικό του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Και στη Μαλάθυρο, το ταπεινό χωριό που πρόσφερε τη μεγάλη θυσία στη Μάνα Ελλάδα καθιερώθηκε να γίνεται μνημόσυνο την τελευταία Κυριακή κάθε Αυγούστου στη μνήμη των ηρώων. Το μνημόσυνο τελούσε όλα τα επόμενα χρόνια ο μοναδικός επιζήσας, ο παπά Γιάννης Καρτσωνάκης που μετά από τάμα του είχε χειροτονηθεί ιερέας το 1947 από τον Μακαριστό Επίσκοπο Κισάμου & Σελίνου Ευδόκιμο. Εντύπωση προκαλούσε το γεγονός ότι έλεγε στη λειτουργία τα ονόματα των 61 νεκρών απ’ έξω. ΄Όταν τον ρωτούσα, μου έδινε την εξήγηση: «Πάω με το μυαλό μου στις γειτονιές του χωριού μου και χτυπώ τις πόρτες, σ’ εκείνα τα σπίτια που ορφάνεψαν, και τους βλέπω να μου ανοίγουν και να με χαιρετούν όπως πριν έρθει η συμφορά…»
Στο μνημόσυνο των ηρώων από τότε προσφέρονται σταυρόψωμο, για τον αιώνιο αναπαμό τους, μα και παραδοσιακό κέρασμα, σαν νάναι εκείνοι πάντα εδώ σε συνάντηση με φίλους και δικούς. Γιατί μπορεί να έπαψαν να ζουν εκείνο το σούρουπο της 28ης Αυγούστου, μα δεν έφυγαν από τη ζωή. Από το θάνατο έφυγαν και πέρασαν στην Αθανασία. Χάραξαν το όνομά τους στις αδρές πέτρες να το τραγουδά ο χρόνος, αγκαλιασμένοι μένουν στις φυλλωσιές της καρδιάς μας. Κι άφησαν εκεί στις πεζούλες του Φαραγγιού, το αίμα τους να ποτίζει μέσα στο χρόνο και να ανασταίνει τις “πρωϊνές χαρές”, τα λουλούδια που φυτρώνουν μόνα, ταπεινά και ελεύθερα, σαν τις ελεύθερες ψυχές τους.
Σήμερα που οι αξίες της Ειρήνης, της Ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας διακυβεύονται, αυτή η θυσία αποδεικνύει περίτρανα πώς ο αδούλωτος Κρητικός οικοδόμησε πανανθρώπινες αξίες πάνω στα ερείπια του Πολέμου. Γιατί η θυσία για την Πατρίδα είναι ο πυρήνας στο κύτταρο της Ελληνικής φυλής, κάστρο σιδεροθέμελο της εθνικής συνείδησης, σταυραετός του θρύλου που γεύεται τον άνεμο της Λευτεριάς, που αναπαύεται σε στρώμα από δάφνη και μυρτιά, έχοντας προσκεφάλι το ακατάβλητο Ελληνικό Ιδανικό.
Η επέτειος τούτη δεν είναι γιορτή, μνημόσυνο ή απλή τελετή. Είναι κατάθεση της ψυχής μας, μα κι υπενθύμιση για όσους τυχόν ξεχνούν. Εμείς εδώ σ’ αυτή τη μικρή γωνιά του πλανήτη, γνωρίζουμε την ιστορία μας, κρατούμε άσβεστο το καντήλι στο εικονοστάσι της φυλής μας, το ίδιο αίμα που χύθηκε στο Φαράγγι και σε τόσα άλλα ολοκαυτώματα ρέει στις φλέβες μας, ιερό προσκυνητάρι κρατούμε την Πατρίδα στην καρδιά μας. Κι ας το μάθουν πια όσοι δεν το γνωρίζουν, πως στον τόπο μας, όπως το λέει κι ο Γιάννης Ρίτσος στη «Ρωμιοσύνη» του,
“.. Αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μόνο στον ήλιο
Αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιο.
Αυτές οι πέτρες δε βολεύονται κάτου απ΄ τα ξένα βήματα..”
Σημ.: Ομιλία μου στην καθιερωμένη εκδήλωση τιμής και μνήμης στις 28/8/2022 στη Μαλάθυρο. Αφιερωμένη στην οικογένεια Σημανδηράκη που μετράει πέντε νεκρούς στην ίδια εκτέλεση.
*H Zαχαρένια Σημανδηράκη είναι ειδ. συνεργάτις
των Γενικών Αρχείων του Κράτους
