Walter Benjamin Εκδόσεις Εργαστήρι Ελευθεριακής Κουλτούρας
Γενική επιμέλεια έκδοσης του Παναγιώτη Καλαμαρά Εκδ. 2014
Με αποσπάσματα από αυτό το σημαντικό κείμενο και επίσης αναφορές σ’ αυτό το δοκίμιο και σχολιασμούς από τη συζήτηση που έγινε στο Μιλάνο στις 31 του Μάρτη του 2011 για τη σημερινή σημασία και αξία γι’ αυτά δοκίμια και την επικαιρότητά τους στη σημερινή μεγάλη κρίση.
Για να πει ο καθηγητής και συγγραφέας Stefano Marchesoni ότι οι επισημάνσεις από το 1919 – 20 και 21 των σημαντικών απόψεων του W. Benjamin ακολουθήθηκαν από πολλούς άλλους συγγραφείς μετέπειτα. Οπως η Σιμόν Βέιλ το 1934 σ’ ένα πανέμορφο κείμενό της με τίτλο: “Σκέψεις για τις αιτίες της ελευθερίας και της κοινωνικής καταπίεσης” για να πει καθοριστικά ότι: «Το ουσιαστικό κακό της ανθρωπότητας συνίσταται στην αντικατάσταση των μέσων από τους σκοπούς του σκότους».
Για να προσθέσει επίσης: «Είναι αυτή η αντιστροφή στη σχέση μέσων σκοπών η θεμελιώδης τρέλα που καθιστά δυνατή κάθε παραφροσύνη και αιματοχυσία στην πορεία της ιστορίας». Αλλά κατά τον Μπέντζαμιν είναι, επίσης, εκείνος ο μηχανισμός που επιτρέπει τον μετασχηματισμό της εξουσίας από μέσο σε σκοπό.
Ωστόσο, ο Μassimiliano Tomba χαρακτήρισε τον Μπέντζαμιν ότι είναι ο στοχαστής, ο μεγάλος στοχαστής της κρίσης. Γιατί για τον Μπέντζαμιν δεν πρόκειται για μια κρίση εποχιακή που αφορά τη δεκαετία του ’20 στη Γερμανία, αλλά μια κρίση που χαρακτηρίζει όλη τη νεωτερικότητα από το 1620 ως σήμερα.
Μια κρίση που ανατρέπει με νόμους επί νόμων δικαίου της αδικίες σήμερα και αύριο.
ΘΕΪΚΗ ΒΙΑ: ΣΥΜΒΟΛΟ ΚΑΙ ΣΦΡΑΓΙΔΑ, ΠΟΤΕ ΜΕΣΟ ΜΙΑΣ ΙΕΡΗΣ ΕΚΤΕΛΕΣΗΣ
Στο προηγούμενο άρθρο μας για το προφητικό δοκίμιο του Walter Benjamin με τίτλο “Για μια κριτική της βίας” τελείωνε με την πρόταση: «Η θεϊκή βία που είναι το σύμβολο και η σφραγίδα, αλλά ποτέ το μέσο μιας ιερής εκτέλεσης μπορεί να αποκληθεί κυρίαρχη βία». Γι’ αυτή την κυριαρχία αναφέρθηκε σ’ ένα άλλο δοκίμιο που έγραψε και στη δεκαετία του ’20 και έμεινε αδημοσίευτο με τίτλο: “Το δικαίωμα στη χρήση βίας”. Από αυτό το κείμενο ένα απόσπασμα περιέχεται στο βιβλίο με το δοκίμιο για μια κριτική της βίας παράλληλα με τρία κείμενα.
ΟΙ “ΜΑΥΡΕΣ ΣΚΙΕΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ”
Αυτά ακολουθούν ως επίμετρο: Κυριαρχία και αστυνομία, συζήτηση για την κατάσταση εξαίρεσης ξεκινώντας από το κείμενο του Βάλτερ Μπέντζαμιν “για μια κριτική της βίας”. Αυτό το επίμετρο όπως αναφέρεται από τον επιμελητή της έκδοσης Παναγιώτη Καλαμουρά ήταν μια συζήτηση 31 Μαρτ. 2011, που έλαβε χώρα στο αυτοδιευθυνόμενο κατειλημμένο κοινωνικό κέντρο Cox18 στο Μιλάνο. Η συζήτηση με τον παραπάνω τίτλο εντασσόταν σ’ έναν κύκλο συναντήσεων με γενικό τίτλο “Οι μαύρες σκιές του δικαίου”. Βασικοί εισηγητές ήταν ο Stefano Marchesoni, καθηγητής και συγγραφέας και τον Massimiliano Tomba, μεταφραστή και επιμελητή της τελευταίας ιταλικής έκδοσης του δοκιμίου του Μπέντζαμιν που δημοσιεύονται είναι από τις απομαγνητοφωνημένες εισηγήσεις εκείνης της βραδιάς.
ΜΕ ΕΞΑΝΑΓΚΑΣΜΟ ΑΝΤΙΔΡΑ ΤΟ ΝΟΜΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ
Εμείς σήμερα παρουσιάζουμε και επισημαίνουμε αποσπάσματα από αυτά τα κείμενα για να ολοκληρωθεί η παρουσίαση της τόσο ουσιαστικής και πρωτότυπης σκέψης του Μπέντζαμιν για τη διαχρονική και τη νεωτερική άσκηση της ιερής και ανίερης βίας. Της βίας που θεσπίζει δίκαιο και η οποία αλλιώς μπορεί να αποκληθεί εκτελεστική βία.
Σ’ αυτό το κείμενο ο Μπέντζαμιν θεωρεί ότι: «Το νομικό σύστημα τείνει να αντιδρά σε προσπάθειες καταστροφής του καταφεύγοντας στον εξαναγκασμό, εφόσον μέσω αυτού είτε θα διατηρήσει είτε θα αποκαταστήσει την τάξη δικαίου».
Με μόνο το κράτος να έχει δικαίωμα στη χρήση βίας και κάθε χρήσης της βίας του να χρειάζεται ένα ιδιαίτερο άτομο. Για αυτή την πραγματικότητα εκφράζει δύο δυνατότητες: Α) Να αρνηθείς το δικαίωμα του κράτους και του ατόμου στη χρήση βίας ή να αναγνωρίσεις άνευ όρων το δικαίωμα κράτους και ατόμων στη χρήση βίας.
Αυτή η άποψη περιγράφεται και ως ηθικός αναρχισμός με την ανασκευή του να μην μπορεί να υποστηριχτεί: 1) Αφού η ιδέα ενός επιπέδου πολιτισμικής εξέλιξης που επιτεύχθηκε “βιαίως” και υποτίθεται πως δικαιολογεί τη χρήση βίας είναι μια αντίφαση. 2) Είναι ένα άκρως σύγχρονο λάθος που προέρχεται από τους άκρως μηχανιστικούς τρόπους σκέψης να πιστεύεις ότι κάθε πολιτισμική τάξη μπορεί να οικοδομηθεί από την ικανοποίηση των ελάχιστων αναγκών, όπως η εξασφάλιση της φυσικής ύπαρξης ίσως να εγκαθιδρύσουμε τους δείκτες της πολιτισμικής προόδου, που μπορεί μετά να αποτελέσουν τους στόχους των ανθρώπινων επιδιώξεων. 3) Αλλά είναι μάλλον λάθος να υποστηρίξουμε ότι σ’ ένα συνταγματικό κράτος, ο αγώνας για την ύπαρξη γίνεται αγώνας για το δίκαιο. Αντιθέτως η εμπειρία δείχνει συνοπτικά ότι συμβαίνει το αντίθετο. Και έτσι πρέπει να είναι μιας και το ενδιαφέρον του δικαίου σχετικά με τη δικαιοσύνη είναι μόνο φαινομενικό, αφού στην πραγματικότητα το δίκαιο ασχολείται με την αυτοσυντήρησή του.
Η ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΗΡΕΑΖΕΙ ΤΗΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΣΤΑΣΗ
Σε τελική ανάλυση μια κανονιστική βία πάντοτε συμβαίνει προς όφελος της υπάρχουσας πραγματικότητας. 4) Ωστόσο, η πίστη ότι παρά τις οποιεσδήποτε αντιρρήσεις που μπορεί να προβάλει ένας ηθικός φιλόσοφος η επιβολή “επηρεάζει την εσωτερική στάση” συγχέεται με την ηθική στάση έτσι κι αλλιώς αυτό το επιχείρημα αποτυγχάνει να αποδείξει κάτι σχετικά με τις ηθικές στάσεις.
Σε αντίθεση, ο αποκαλούμενος “ηθικός αναρχισμός” δεν ισχύει για το κράτος που δεν είναι άτομο, αλλά η ανώτατη νομική αρχή. Η οποία, όταν αναγνωρίζεται ηθικά, αποκλείει απολύτως κάθε δικαίωμα των ατόμων να χρησιμοποιούν βία. Ομως ο συγγραφέας χωρίς να απαρνείται τους ισχυρισμούς του κράτους παραδέχεται ότι τα άτομα μπορεί να έχουν το δικαίωμα να χρησιμοποιούν βία.
ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟ ΟΧΙ ΣΤΗ ΒΙΑ
Για να πει περαιτέρω ο Β. Μπέντζαμιν ότι: Μια παρουσίαση αυτής της οπτικής γωνίας συνιστά ένα από τα καθήκοντα της ηθικής φιλοσοφίας μου. Και σε σχέση με αυτό ο όρος “αναρχισμός” μπορεί πολύ καλά να περιγράψει μια θεωρία που αρνείται την ύπαρξη ενός ηθικού δικαιώματος όχι στη βία καθ’ εαυτή, αλλά σε κάθε ανθρώπινο θεσμό: κοινότητα ή ατομικότητα που διεκδικεί είτε το μονοπώλιό της είτε καθ’ οιονδήποτε τρόπο διεκδικεί από κάθε άποψη αυτό το δικαίωμα για τον εαυτό της ακόμα και σαν γενική αρχή αντί να το σέβεται σε ιδιαίτερες περιπτώσεις σαν ένα δώρο που δόθηκε από μια θεϊκή εξουσία, σαν απόλυτη εξουσία.
Αλλά σε δύο σχόλια για το επίμετρο του εκδότη στις σελίδες 38 και 39 γράφονται τα εξής:
ΓΕΜΑΤΟΣ ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ ΣΑΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΙΑΣ ΝΕΑΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΤΑΞΗΣ
Σχόλιο Ι: Ο ηθικός αναρχισμός είναι στην πραγματικότητα γεμάτος αντιφάσεις σαν πολιτικό σχέδιο -δηλαδή σαν σχέδιο δράσης που αφορά την εμφάνιση μιας νέας παγκόσμιας τάξης. Ωστόσο, τα άλλα επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται εναντίον του ηθικού αναρχισμού υπόκεινται και αυτά σε ενστάσεις τόσο για τη βία κατά των μη ενήλικων όσο και των ενήλικων. Αλλά στην ουσία τίποτα δεν απέχει περισσότερο από τη σκέψη του “ηθικού αναρχισμού” από το να προτείνει ένα όπλο εναντίον της βίας.
Γιατί δεν μπορεί να υπάρξει αντίρρηση στη “χειρονομία” της μη βίας ακόμη κι όταν καταλήγει σε μαρτύριο. Και όσον αφορά τα προγνωστικά σχετικά με την πολιτική της μη βίας στη Γη ο μεγαλύτερος σκεπτικισμός δεν είναι αδικαιολόγητος. Ιδιαιτέρως αναφορικά με το τελευταίο σημείο στον βαθμό που με τη “βία” εννοούμε τη “σωματική δράση”.
ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΚΑΚΟ ΕΜΦΑΝΙΖΕΤΑΙ ΣΤΟ ΚΑΘΑΓΙΑΣΜΕΝΟ ΦΩΣ ΤΗΣ ΜΕΡΑΣ
Από την άλλη πλευρά (αβάσιμη όσο ο “ηθικός αναρχισμός” σαν ένα πολιτικό πρόγραμμα), η συνιστώμενη μορφή δράσης μπορεί να ανυψώσει, σε συνθήκες δοκιμασίας, την ηθική των ατόμων ή της κοινότητας στον μέγιστο βαθμό. Αφού ο Θεός δεν εμφανίζεται να τους έχει διατάξει να αντιτάξουν τη βίαιη αντίσταση. Οταν οι κοινότητες των Εβραίων της Γαλικίας αφέθηκαν να σφαγιαστούν στις συναγωγές τους. Χωρίς οποιαδήποτε προσπάθεια να υπερασπιστούν τον εαυτό τους. Αυτό δεν έχει καμιά σχέση με τον “ηθικό αναρχισμό” σαν πολιτικό πρόγραμμα.
Αντιθέτως, η απλή απόφαση μη αντίστασης στο κακό εμφανίζεται στο καθαγιασμένο φως της ημέρας σαν μια μορφή ηθικής πράξης. Ομως είναι τόσο δυνατό όσο και αναγκαίο να φτάσουμε σε ένα οικουμενικό συμπέρασμα σχετικά με το δικαίωμα χρήσης βίας γιατί η αλήθεια σχετικά με την ηθική δεν μας καλεί να σταματήσουμε να ονειρευόμαστε μια ηθική ελευθερία.
ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΕΙΝΑΙ ΥΠΟΛΕΙΜΜΑ ΤΗΣ ΔΑΙΜΟΝΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ
Μετά την παρουσίαση αποσπασμάτων και από το δοκίμιο του Μπέντζαμιν του 1920 με τίτλο: “Το δικαίωμα στη χρήση βίας” θα αναφερθούμε τελείως αποσπασματικά στις εισηγήσεις τόσο στον καθηγητή και συγγραφέα Stefano Marchesori και τον Massimiliano Tomba, μεταφραστή και επιμελητή της τελευταίας ιταλικής έκδοσης του δοκιμίου του Μπέντζαμιν. Με σύγχρονες σκέψεις βαθύτερης ανάλυσης (95 χρόνια μετά τη συγγραφή τους) των εξαιρετικών και διαχρονικών σκέψεων – θέσεων αυτού του τραγικού συγγραφέα.
Απόσπασμα Μπέντζαμιν (από σελ. 51): Ο Μπέντζαμιν είχε μια αρνητική άποψη για το δίκαιο, ριζικά αρνητική που την εκφράζει συνολικά στα δύο του δοκίμια που ήδη αναφερθήκαμε. Σε ένα άλλο δοκίμιό του με τίτλο “Μοίρα και χαρακτήρας” (του 1919) γράφει ότι το δίκαιο είναι απλώς ένα υπόλειμμα της δαιμονικής κατάστασης της ανθρώπινης ύπαρξης όταν οι νομικές συνθήκες δεν ρυθμίζουν μόνο τις σχέσεις με τους ανθρώπους, αλλά και με τους θεούς.
Ο ΜΠΕΝΤΖΑΜΙΝ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΕΙΝΑΙ Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ
Απόσπασμα Massimiliano Tomba
Τι μπορούμε να πούμε για το κείμενο του 1921 αναφορικά με τη σημερινή κρίση που δεν είναι, μόνο μια εποχιακή κρίση των πολιτικών διοικητικών νομικών δομών και μια κρίση οικονομική αλλά είναι πρώτη μετατόπιση της προοπτικής. Ακριβώς μια κρίση για την οποία κατά τη γνώμη του, μπορεί να χρησιμεύσει ο Μπέντζαμιν ως στοχαστής, ως ο μεγάλος στοχασμός της κρίσης. Πρόκειται για μια κρίση που πρέπει να τη δούμε πέρα από τη σημερινή περίπτωση (2011, που τα υποστήριξε) τη σημερινή περίσταση στην οποία βρισκόμαστε, σε σχέση με ολόκληρη τη νεωτερικότητα – έμφυτη στο δίκαιο.
Αυτό σημαίνει ότι δεν βρισκόμαστε σε μια κατάσταση στην οποία υπάρχει ένα καλό κι ένα κακό δίκαιο, μια πολιτική μορφή καλή και μια κακή, πιθανώς προϊόντα κάποιου πολιτικάντη που χειρίζεται λάθος το μηχάνημα και βάζοντας στη θέση του τους καλύτερους πολιτικάντηδες το μηχάνημα θα ξαναρχίσει να λειτουργεί όπως πρέπει.
ΤΟ ΜΗΧΑΝΗΜΑ ΝΟΜΟΥ – ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΕΙΝΑΙ ΧΑΛΑΣΜΕΝΟ ΑΚΟΜΑ ΚΑΙ ΜΕ ΠΛΑΣΤΙΚΟ ΧΡΗΜΑ
Οχι δεν πρόκειται γι’ αυτό. Το μηχάνημα είναι χαλασμένο αφότου συνελήφθη και φθιάχθηκε, αφότου παράχθηκε σαν ένας μεγάλος μηχανισμός εξουδετέρωσης των συγκρούσεων… Με τον κρατικό μηχανισμό να έχει υιοθετηθεί για να εξουδετερώνονται οι συγκρούσεις. Οπου (με το πιστεύω του Μπέντζαμιν και τη δική μας άποψη) δεν εξερχόμαστε από τον μηχανισμό αυξάνοντας το επίπεδο της συγκρουσιακότητας στο εσωτερικό της κρατικής μηχανής. Μιας μηχανής, πρώτα ανελέητης. Με την κρατική μηχανή να κάνει κιμά κάθε δικαίωμα…
Με απολιτικοποίηση που έχει παράξει υποκείμενα δικαίου. Ενώ η πολιτική οργάνωση είναι υπεριεραρχική έχοντας έναν αρχηγό που ορίζει τη γραμμή και μια μάζα ατόμων που ακολουθει… για την επίτευξη ενός σύγχρονου ολοκληρωτισμού, με “πλαστικό χρήμα”.
Ε, όχι κι έτσι “σύντροφοι” ενός οργελιανού καταναγκασμού…
