Η μετατροπή του ναού της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη σε τζαμί, έρχεται να προστεθεί ως ένα νέο «κομμάτι» στο «πάζλ» της αναβαθμισμένης εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας υπό τον Ερντογάν.
Aκολουθώντας την πολιτική της «στρατηγικής αντιστάθμισης» (strategic hedging) -μια εναλλακτική δίοδο για τις περιφερειακές δυνάμεις, που προκρίνει την ανάπτυξη σχέσεων με αντιμαχόμενες μεγάλες δυνάμεις για τη μεγιστοποίηση των κερδών, αποφεύγοντας έτσι το δίλλημα μεταξύ συμμαχίας ή ουδετερότητας- η Αγκυρα έχει αναπτύξει μια πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική βασισμένη σε επτά πυλώνες που της επιτρέπει μεγαλύτερη ευελιξία και ανεξαρτησία.
Την αναθεωρητική δύναμη, ο πρώτος πυλώνας εδράζεται στην αμφισβήτηση της καθεστηκυίας τάξης (status quo) μέσω των διαρκών και επαναλαμβανόμενων εκκλήσεων για επέκταση των κυριαρχικών της δικαιωμάτων. Η «γαλάζια πατρίδα» και η επέκταση της Αποκλειστικής Οικονομικής της Ζώνης (ΑΟΖ) καθώς και οι παράλληλες έρευνες και τα σχέδια εξόρυξης υδρογονανθράκων, αποτελούν μία ξεκάθαρη προσπάθεια νομιμοποίησης της επεκτατικής της πολιτικής. Ο δεύτερος πυλώνας αποτελείται από την εργαλειοποίηση της θρησκείας, ιδιαίτερα μέσω του τουρκικού υπουργείου θρησκευτικών υποθέσεων, του Diyanet, που δρα ως όργανο μεγιστοποίησης της ήπιας ισχύος της (soft power). Σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, της Λατινικής Αμερικής και της υποσαχάρια Αφρικής η Τουρκία χτίζει τζαμιά, χρηματοδοτεί ιδρύματα μουσουλμανικής εκπαίδευσης και αποκαταστεί μνημεία της Οθωμανικής περιόδου, διαφημίζοντας τον κεντρικό ρόλο της ως πιθανό ηγέτη του Σουνιτικού Ισλάμ στο εξωτερικό και συσπειρώνοντας τους συντηρητικούς Μουσουλμάνους εντός της χώρας. Την ίδια στιγμή, ως τρίτο πυλώνα, η Άγκυρα ενισχύει την οικονομική και αναπτυξιακή της συνεργασία με χώρες όπως τη Λιβύη, την Βοσνία- Ερζεγοβίνη, το Κόσσοβο αλλά και την Βόρεια Μακεδονία με στοχευμένες επενδύσεις και ανθρωπιστική βοήθεια ως αντάλλαγμα για την ενισχυμένη επιρροή της σε αυτές τις χώρες. Η παρουσία της Τουρκίας δεν είναι ενισχυμένη μόνο σε ασταθείς χώρες όπως αυτές των δυτικών Βαλκανίων αλλά και σε ισχυρότερες όπως την Γερμανία, όπου η τουρκική διασπορά, που υπολογίζεται στα 2.8 εκατομμύρια. Επί σειρά ετών ο Ερντογάν προσπαθεί να συσπειρώσει την τουρκική διασπορά, στην οποία το κόμμα του, το AKP, είναι πολύ δημοφιλές, μέσω οικονομικής βοήθειας στις κοινότητες της.
Οι υπόλοιποι τρεις πυλώνες αποτελούν την σκληρό πυρήνα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Αρχικά η διαπραγμάτευση μέσω «εκβιασμού». Σε αυτήν την περίπτωση η Τουρκία εργαλειοποιεί ευαίσθητα ζητήματα όπως το προσφυγικό- μεταναστευτικό για να ασκήσει πίεση στην Ευρώπη, αλλά και το ζήτημα του ελέγχου του νερού από τον Τίγρη και τον Ευφράτη, των δύο μεγαλύτερων ποταμών στη Μέση Ανατολή, για να ασκήσει πίεση στην περιοχή. Από την μια πλευρά, η Τουρκία, όντας η χώρα που φιλοξενεί τους περισσότερους πρόσφυγες παγκοσμίως, περί τα 3 με 4 εκατομμύρια, τους χρησιμοποιεί ως διπλωματικό χαρτί για να αποσπάσει οικονομικά και πολιτικά ανταλλάγματα από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Από την άλλη πλευρά, η Άγκυρα κατασκευάζει μια σειρά από φράγματα κατά μήκος των ποταμών του Τίγρη και του Ευφράτη για να εξασφαλίσει τις απαραίτητες ποσότητες νερού για ύδρευση και άρδευση οξύνοντας ωστόσο το πρόβλημα υδροδότησης στις υπόλοιπες χώρες τις περιοχής όπως τη Συρία και το Ιράκ. Ο επόμενος πυλώνας βασίζεται στην χρήση αντιπροσώπων- εντολοδόχων (παρά)- στρατιωτικών δυνάμεων (military proxies), σε περιοχές όπου η Τουρκία επεμβαίνει στρατιωτικά. Η Συρία και η Λιβύη αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα καθώς στην πρώτη η Τουρκία εκτός από τον τακτικό στρατό χρησιμοποιεί διάφορες ένοπλες ομάδες για να πολεμήσουν τους Κούρδους αντάρτες μέσα στη Συρία, κοντά στα σύνορα με την χώρα, ενώ στη δεύτερη περίπτωση στέλνει Σύριους αντάρτες για να στηρίξει την κυβέρνηση της Τρίπολης εναντίον του στρατηγού Χαφτάρ. Με αυτόν τον τρόπο η Άγκυρα καταφέρνει να περιορίσει τις απώλειες Τούρκων στρατιωτών αλλά και να μετέχει ενεργά στην μελλοντική πολιτική διαμόρφωση των χωρών αυτών. Τέλος, η Τουρκία επενδύει ενεργά στον εκμοντερνισμό του στρατού της, αυξάνοντας σημαντικά της στρατιωτικές της δαπάνες (βλ. Εικόνα 2). Εκτός από την εγχώρια παραγωγή μη επανδρωμένων αεροσκαφών (drones), την αγορά ρωσικών αντιαεροπορικών πυραύλων S-400, η Τουρκία αναμένεται να ολοκληρώσει την κατασκευή του πρώτου της μικρού αεροπλανοφόρου μέσα στο 2020. Επιπροσθέτως, τα τελευταία έτη έχει προχωρήσει στην κατασκευή και λειτουργία στρατιωτικών βάσεων στο εξωτερικό, και συγκεκριμένα στη Σομαλία το 2017 και στο αραβικό της σύμμαχο το Κατάρ το 2019, ενώ συζητείται η εκχώρηση και άλλων βάσεων στην Λιβύη.
Παρόλα αυτά, η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας περιορίζεται σημαντικά από την ασθμαίνουσα κατάσταση της οικονομία της. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα (βλ. Εικόνα 1), το ΑΕΠ της Τουρκίας είναι συρρικνωμένο κατά σχεδόν 20 δις από το 2010 ενώ παράλληλα το αρνητικό ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών (δηλαδή λιγότερες εισροές από εκροές κεφαλαίων) δυσχεραίνει έτι περισσότερο την κατάσταση. Αν και έχουν γίνει προσπάθειες για να αντιμετωπιστεί η οικονομική ύφεση με διάφορα μέτρα, όπως η υποτίμηση της τουρκικής λίρας (βλ. Εικόνα 3) ώστε να τονωθεί η ανταγωνιστικότητα της οικονομίας, με οικονομική βοήθεια από το Κατάρ, καθώς και μέσω περιορισμών στην αγοραπωλησία νομισμάτων από ιδιωτικές τράπεζες ώστε να σταθεροποιηθεί η οικονομία, ωστόσο τα αποτελέσματα είναι αμυδρά ενώ πλήττουν τα φτωχότερα και μεσαία κοινωνικά στρώματα που βλέπουν την αγοραστική τους δύναμη να εξατμίζεται μήνα με τον μήνα. Η εξέλιξη αυτή, μαζί με την απομάκρυνση από την ευρωπαϊκή προοπτική διαρρηγνύει την πολιτική νομιμοποίηση του Ερντογάν και του κόμματός του συλλήβδην.
Ωστόσο είναι αδιαμφισβήτητο πως η Τουρκία έχει αλλάξει τον ρου της πολιτικής της κατεύθυνσης και φιλοδοξεί να παίξει έναν μεγαλύτερο ρόλο στην περιφερειακή και παγκόσμια πολιτική σκηνή, υιοθετώντας την πολιτική της στρατηγικής αντιστάθμισης με αρκετά μεγάλη επιτυχία λόγω των παγκόσμιων συγκυριών. Από τη μία η εξασθένιση του μονοπολικού διεθνούς συστήματος με κεντρικό πόλο τις Η.Π.Α, και η ταυτόχρονη ανάκαμψη της Κίνας έχει αφήσει ένα κενό ισχύος το οποίο περιφερειακές δυνάμεις εκμεταλλεύονται για να αυξήσουν τα σχετικά οφέλη τους. Από την άλλη η δυνατότητα και η πολιτική βούληση για τον περιορισμό ή/και την αποτροπή (deterrence) της τουρκικής προκλητικότητας είναι περιορισμένες. Στην Ευρώπη, εκτός του ότι η Τουρκία είναι ο 5ος μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με συνολικό εμπόριο πάνω από 160 δις Ευρώ για το 2018 σε αγαθά και υπηρεσίες, σημαντικός σύμμαχος στο ΝΑΤΟ, η πρόσθετη απειλή του ανοίγματος των συνόρων με μαζικές ροές προσφύγων και μεταναστών στην ευρωπαϊκή ήπειρο, κάνουν οποιαδήποτε πρόταση για σκληρή στάση έναντι της Τουρκίας να φαντάζει «όνειρο θερινής νυκτός».
Την ίδια στιγμή η προφανής φιλοτουρκική στάση του Αμερικανού προέδρου Τράμπ αλλά και η παράλληλη στενή συνεργασία με τον Ρώσο πρόεδρο Πούτιν κάνουν την τουρκική εξωτερική πολιτική να πετυχαίνει απτά αποτελέσματα, όπως στη Λιβύη, που η χώρα παραβιάζει το εμπάργκο όπλων της Ε.Ε. και αντιμάχεται με συμμάχους της εντός του ΝΑΤΟ με την ανοχή των Η.Π.Α, ενώ ταυτόχρονα συνομιλεί με την αντιμαχόμενη με τη Ρωσία για την επίτευξη ειρήνης, στη Συρία, όπου ο Τράμπ πρόθυμα απέσυρε τις αμερικανικές δυνάμεις ανοίγοντας τον δρόμο για την σύγκρουση του τουρκικού στρατού με τους Κούρδους, αλλά και με την αγορά των S-400 όταν η Τουρκία απλά αποκλείστηκε από την προγραμματισμένη αγορά των 100 μαχητικών αεροσκαφών F35, στα οποία η ίδια μετέχει στην κατασκευή τους.
Ετσι το μέλλον των σχέσεων της Τουρκίας με τις μεγάλες δυνάμεις και τους γείτονές της προβλέπεται αβέβαιο και η επιτυχία της εξωτερικής πολιτικής θα εξαρτηθεί τόσο από τον συσχετισμό δυνάμεων στο εξωτερικό, όσο και από τη θέληση και την δυνατότητα της ίδιας της Τουρκίας για να αντιπαρατεθεί ανοιχτά με τα συμφέροντα των μεγάλων συμμάχων της.
