«Μοιάζουν ζωγραφιές, αλλά µέσα στα γράµµατα βρίσκονται οι φωνές. Κάθε σελίδα ένα απέραντο κουτί από φωνές»
(Mia Couto (1955-), συγγραφέας από τη Μοζαµβίκη. Στο βιβλίο “Πάπυρος” της Irene Vallejo, Μεταίχµιο, 2020)
Γράφει Ο Θωµας Γ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ,
φιλόλογος (Μελβούρνη-Αυστραλίας)
(Ένα σηµαντικό κείµενο περί ελληνικού αλφάβητου, δηµοσιευµένο στην Aυστραλιανή εφηµερίδα “Νέος Κόσµος” (15-3-2024), εντυπωσιάζει µε τις πληροφορίες του. Μας το έστειλε ο ανήσυχος για την ελληνική γλώσσα, αγαπητός συµπαιδοπολίτης και αιώνιος φίλος, καθηγητής Φιλόλογος, Θωµάς Γ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ. Ανέκαθεν πίστευα πως οι της ελληνικής ∆ιασποράς δηµιουργοί, πονούν και νοιάζονται πολύ περισσότερο από εµάς για τα εθνικά µας θέµατα):
“ΜΥΘΟΣ ή Ιστορία, το αλφάβητο που δηµιούργησαν οι Αρχαίοι Έλληνες άλλαξε όλες τις σύγχρονες γλώσσες. Στην παγκόσµια βιβλιογραφία, όµως, δεν υπάρχουν αρκετά αποδεικτικά στοιχεία για να µελετήσουµε τα στάδια της ανάπτυξης του ελληνικού αλφαβήτου. Εντούτοις, µπορούµε να εικάσουµε πως από τα πρώτα καταγεγραµµένα παραδείγµατα, οι Έλληνες δεν έφτασαν στο συµπέρασµα πως όλα έγιναν µε µια κίνηση. Πραγµατοποίησαν αυτές τις καινοτοµίες σταδιακά, σύµφωνα µε τις περιστάσεις και τις ανάγκες τους.
“∆ΕΝ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ µε βεβαιότητα πώς δηµιουργήθηκε το ελληνικό φωνητικό αλφάβητο, δηλαδή κάθε σύµβολο-γράµµα να εκφράζει έναν ιδιαίτερο φθόγγο (=φωνή). Αυτή η ιδιότητα που τη βλέπουµε τόσο απλή σήµερα, υπήρξε µια κοσµοϊστορική κατάκτηση του ανθρώπου! Επίσης, το πώς διαχώρισαν φωνήεντα και σύµφωνα και πότε «εφευρέθηκε» η συλλαβή, µία άλλη καταπληκτική και θαυµαστή ελληνική επινόηση. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους για τους οποίους πολλοί πιστεύουν ότι το ελληνικό αλφάβητο είχε έναν ενιαίο “εφευρέτη”, ή τουλάχιστον µια συγκεκριµένη στιγµή “εφεύρεσης”… Γνωρίζουµε πως η αρχαία ελληνική παράδοση απέδιδε την εφεύρεση του αλφαβήτου ή τη δηµιουργία ορισµένων γραµµάτων τουλάχιστον, σε διάφορα µυθικά πρόσωπα: στον Παλαµήδη, στον Προµηθέα, στον Ορφέα, στον Λίνο, στον Μουσαίο και τον Κάδµο, όταν ήρθε στην Ελλάδα.
“ΑΠΟ τα µέσα του 8ο π.Χ. αιώνα οι Έλληνες εµφανίζονται να χρησιµοποιούν την αλφαβητική γραφή, µια γραφή που δεν υπήρχε όµοιά της· να δηλώνει δηλαδή, όλους τους φθόγγους µιας γλώσσας άσχετα αν πρόκειται για σύµφωνα ή φωνήεντα. Στην αλφαβητική αυτή γραφή, κάθε σηµείο, γράµµα ή γράφηµα, δηλώνει ένα φθόγγο και όχι µία συλλαβή: η συλλαβή είναι η πιο σηµαντική και ιστορικά αναλλοίωτη προσφορά των Ελλήνων στον ευρωπαϊκό πολιτισµό. Εδώ µπορούµε να προσθέσουµε πως ο ελληνικός πολιτισµός είναι ο πολιτισµός του γραπτού λόγου· από τη στιγµή δε που η Ευρώπη (πρώτα οι Λατίνοι) οικειοποιήθηκε το ελληνικό αλφάβητο, παρουσίασε πολιτισµό σε γραπτό λόγο µε το λεγόµενου «λατινικό» αλφάβητο.
“ΕΙΝΑΙ σηµαντικό και άκρως ενδιαφέρον το πώς κατανόησαν και κατέληξαν οι Αρχαίοι Έλληνες, ώστε το κάθε γράµµα να δηλώνει έναν φθόγγο (για την ακρίβεια ένα φώνηµα) και κάθε φθόγγος-φώνηµα να δηλώνεται µε ένα γράµµα! Πώς τα ξεχώρισαν όλα αυτά µε µόνο 24 γράµµατα!
“Ο ΤΟΠΟΣ και ο χρόνος των διάφορων µεταβολών του (αρχικού) ελληνικού αλφαβήτου έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Το Ψ, το Ξ και το Ω προστέθηκαν στο αλφάβητο της Μιλήτου, όπου και το Η δήλωνε το ήτα. Η προσθήκη των Φ και Χ είναι ακόµα παλαιότερη. Η ∆ήλος θεωρείται το «κέντρον όλης της ιωνικής φυλής» και αυτή ήταν η αφετηρία των τροποποιήσεων. Να σηµειώσουµε εδώ πως η διάκριση των µακρών από τα βραχέα έγινε στην Ιωνία.
“Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ όµως και πιο σπουδαία αλφαβητική µεταρρύθµιση – η οποία ισχύει µέχρι σήµερα στο πανελλήνιο– έγινε στην Αθήνα το 403 π.Χ. επί άρχοντος Ευκλείδου, µετά από πρόταση του πολιτικού Αρχίνου. Από δε τον 4ο π.Χ. αιώνα, αντικατέστησε κάθε τοπικό αλφάβητο καθιερώνοντας σε όλες τις ελληνικές πόλεις το πληρέστερο αλφάβητο, αυτό της Μιλήτου, το οποίο υιοθετήθηκε επίσηµα από την Αθήνα το 403 π.Χ. Πρόκειται για τη µεγαλογράµµατη γραφή – µε κεφαλαία – καθώς δεν υπήρχαν ακόµη τα πεζά ή τα µικρά γράµµατα τα οποία άρχισαν να χρησιµοποιούνται κατά τη βυζαντινή περίοδο (9ος µ.Χ. αι.) Μερικά γράµµατα, σταδιακά περιέπεσαν σε αχρηστία και εγκαταλείφθηκαν. Αυτά είναι το δίγαµµα (F): ήταν το έκτο γράµµα σε πρώιµες γραφές του αρχαίου ελληνικού αλφαβήτου. Επρόκειτο για φθόγγο όπως το αγγλικό W. Το σαµπί εµφανιζόταν σαν γράµµα µόνο σε τοπικές παραλλαγές στην αρχαία Ιωνία και παρέµεινε σαν αριθµητικό σύµβολο ϡ (900). Το γράµµα κόππα Q, είναι γράµµα των πρώιµων ελληνικών αλφαβήτων που ισοδυναµούσε ηχητικά µε το “κάπα”. Το στίγµα Ϛ, είναι σύµπλεγµα των χαρακτήρων σίγµα (Σ) και ταυ(Τ), ενώ στην αρχαιότητα δήλωνε τον αριθµό έξι. Τέλος το δασυνόµενο H ήτα, στα περισσότερα αλφάβητα συµβόλιζε τον ήχο του πνεύµατος της δασείας και προφερόταν ως heta και αντιστοιχεί στο λατινικό Η, h.
“ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ Έλληνες χρησιµοποιούσαν δύο συστήµατα για την αρίθµηση: το αλφαβητικό και το ακροφων(ητ)ικό το οποίο συµβόλιζε τους αριθµούς µε το αρχικό γράµµα του ονόµατός τους. Εκτός από το ένα (µονάδα) που δηλωνόταν µε κατακόρυφη γραµµή (Ι). Έτσι το Π σήµαινε το 5, το ∆ το 10, το Η (Ηεκατόν) το 100, το Χ το 1.000 και το Μ (Μύριοι), το 10.000. Το αλφαβητικό σύστηµα αρίθµησης διατηρήθηκε ως το τέλος της βυζαντινής περιόδου, οπότε άρχισε να αντικαθίσταται από το σύστηµα των λεγόµενων αραβικών αριθµών. ∆υστυχώς σήµερα το αλφαβητικό σύστηµα αρίθµησης δεν διδάσκεται στα ελληνικά σχολεία, ενώ στο Λύκειο χρησιµοποιείται κάποιες φορές το λατινικό αριθµητικό σύστηµα.
Θωµά Γ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ (Μελβούρνη, Αυστραλίας)
Πηγή: Το ελληνικό αλφάβητο και η µεταρρύθµιση του 403 π.Χ. – Neos Kosmos
* Για την ελληνική κεφαλαιογράµµατη γραφή και τη γεωµετρικότητά της, δες και: https://www.stcloris.gr/?p=21517
