Χρόνια με απασχολεί η έννοια του ελληνικού φιλότιμου. Τελικά νομίζω ότι μπόρεσα να το αποκρυπτογραφήσω, βοηθούσης της επιστήμης μου, της κοινωνιολογίας και της ενασχολήσεώς μου με τα φαινόμενα του ελληνικού πολιτισμού στο πλαίσιο της Ελληνολογίας, τα τελευταία 25 χρόνια.
Αφετηρία της αναλύσεώς μας αποτελεί μια από τις βασικές θέσεις και ανακάλυψη της Ελληνολογίας ότι ο Έλληνας στερείται του υπερεγώ.
Όσοι «διανοούμενοι» και ημιμαθείς επιστήμονες αρνούνται, είτε από άγνοια είτε για λόγους ιδεολογικής αγκυλώσεως, την ύπαρξη ιδιαιτεροτήτων στην ψυχοσύνθεση του Έλληνα, δεν έχουν αντιληφθεί ότι η αξιακή συνείδηση του Έλληνα έχει οριζόντιο χαρακτήρα σε αντίθεση με τον Δυτικό άνθρωπο, του οποίου η αξιακή συνείδηση έχει κάθετο χαρακτήρα.
Αυτό σημαίνει ότι το κάθετο σχήμα του Σίγκμουντ Φρόυντ για την ψυχολογία του ανθρώπου «Υπερεγώ – Εγώ— Εκείνο» και ειδικότερα για τη σχέση του Υπερεγώ με το Εγώ, έχει ως πρότυπο τον Δυτικό άνθρωπο.
Πολλοί, ακόμη και επώνυμοι τηλεοπτικοί δημοσιογράφοι, μιλούν για το «Υπερεγώ του Έλληνα». Χαρακτηριστικό δείγμα αμάθειας.
Πρόκειται για δυο τελείως διαφορετικές λειτουργίες της συνειδήσεως: το Υπερεγώ αφορά το αξιακό τμήμα της συνειδήσεως και το Εγώ τη συνειδητότητα του υποκειμένου.
Εγώ και Υπερεγώ στις περισσότερες περιπτώσεις βρίσκονται σε σύγκρουση, διότι ο ρόλος του Υπερεγώ είναι να εποπτεύει το Εγώ, να ελέγχει και να περιορίζει, ακόμη και να απορρίπτει τις εγωκεντρικές απαιτήσεις του.
Το Υπερεγώ, λοιπόν, δεν είναι η διόγκωση και η υπερτροφία του Εγώ, αλλά ο αντίποδάς του.
Η θέση της Ελληνολογίας για τον Έλληνα είναι ότι:
α. Ο Έλληνας στερείται του Υπερεγώ με την έννοια ενός γενικού υπερκειμένου και εξωτερικευμένου συστήματος αξιών, οι οποίες αναγνωρίζονται από το κοινωνικό σύνολο ως αντικειμενικές και αδιαμφισβήτητες.
β. Ο κενός χώρος του Υπερεγώ στη συνείδηση του Έλληνα έχει κατακλυσθεί από δυο άλλα στοιχεία, χαρακτηριστικά της ιδιαιτερότητας του Έλληνα, που είναι το ένστικτο της επιβιώσεως και το συνακόλουθό του, αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε ως το εμπειρικό Εγώ. Κατ’ ουσίαν το εμπειρικό Εγώ του Έλληνα έχει υποκαταστήσει το αξιακό Υπερεγώ και λειτουργεί ως το συντονιστικό όργανο της κοινωνικής συμπεριφοράς του Έλληνα. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο Έλληνας λειτουργεί περισσότερο με εμπειρίες και λιγότερο με αξίες.
Το ζήτημα είναι, αν θα μπορέσει να διαμορφώσει ένα συλλογικό σύστημα δοκιμασμένων και όχι μετέωρων αξιών, που θα του επιτρέψουν να επανεκκινήσει τον πολιτισμό του.
Στον Δυτικό άνθρωπο η ευπρέπεια της κοινωνικής συμπεριφοράς έχει διπλό χαρακτήρα:
α. ηθικό. Το ευπρεπώς ζην αποτελεί υποχρέωση του ατόμου απέναντι στην αξιακή του συνείδηση, στο Υπερεγώ.
β. κοινωνικό. Αποτελεί συστατικό της παραδόσεως του κοινωνικού συμβολαίου. Οι δυτικές κοινωνίες έχουν αναπτύξει στον υπέρτατο βαθμό την έννοια της κοινωνικής υποχρεώσεως.
Το αποτελέσματα είναι ότι ο Δυτικός άνθρωπος λειτουργεί συντονισμένα και ενεργοποιεί αμέσως και αυτοβούλως το αξιακό του σύστημα.
Αντιθέτως στον Έλληνα, κατά την άποψή μας, η ευπρέπεια πηγάζει από το υποσυνείδητο της διαχρονικής συλλογικής αξιοπρέπειας. Δηλ. είναι θέμα πολιτισμικής συνέχειας, η οποία δυστυχώς έχει επιχωματωθεί στον σημερινό Έλληνα από τον ατομισμό, τον ευδαιμονισμό και την ιδιοτέλεια.
Το αποτελέσματα είναι ότι στον Έλληνα το φιλότιμο ως διάθεση ευπρεπείας, αναλήψεως ευθύνης και εκπληρώσεως καθήκοντος ενεργοποιείται κατά κανόνα ατομικώς και εμμέσως.
Ο έμμεσος χαρακτήρας του ελληνικού φιλοτίμου έχει κατά κανόνα δυο μορφές:
α. ενεργοποιείται, όταν προκαλείται έξωθεν, δηλ. από έναν εξωτερικό παράγοντα. Οπότε ο Έλληνας καλείται να αποδείξει ότι έχει φιλότιμο.
β. ενεργοποιείται στο «μη παρέκει», δηλ. όταν η πραγματικότητα, ως εξωτερική κατάσταση, έχει φθάσει σε ένα κρίσιμο σημείο, οπότε «προκαλείται» ο Έλληνας να πάρει θέση.
Κάτω από την πίεση της εξωτερικής καταστάσεως και της διαθέσεως του Έλληνα να αντιδράσει, όχι τόσο ως μονάδα, αλλά πρωτίστως ως ατομική προσωπικότητα, ενεργοποιείται η δεύτερη σχετική ιδιαιτερότητα του ψυχισμού του Έλληνα, που είναι η υπέρβαση της όποιας αρνητικής πραγματικότητας.
Με αυτή την έννοια ο υπερθετικός βαθμός του ελληνικού φιλοτίμου είναι ο ηρωισμός.
