Το έργο ζωής του σπουδαίου Έλληνα μαθηματικού Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή

» Χάθηκε στα συντρίμμια της Μικρασιατικής Καταστροφής

Μικρασία, χώρα μαγική,
χώρα ονειρεμένη, πατρίδα της Τέχνης,
του Πολιτισμού, της Επιστήμης

Το συνταρακτικό χρονικό του μικρασιατικού ελληνισμού, με αφορμή τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, ζωντανεύουν από κοινού το Μουσείο Μπενάκη και το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών μέσα από την έκθεση «Μικρά Ασία: Λάμψη – Καταστροφή – Ξεριζωμός – Δημιουργία». Η έκθεση, που παρουσιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138) έως την Κυριακή 12 Φεβρουαρίου 2023, «περιλαμβάνει 1.100 εκθέματα και περισσότερες από 500 φωτογραφίες που αναβιώνουν την ακμή του ελληνισμού πριν από τους διωγμούς».
Εστιάσαμε σε κάποια από αυτά τα εκθέματα που υπενθυμίζουν την εξαιρετική ιστορία της ίδρυσης του Ιωνικού Πανεπιστημίου Σμύρνης – ένα δυσχερές εγχείρημα που είχε αναλάβει να φέρει εις πέρας ο σπουδαίος Έλληνας μαθηματικός Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, υλοποιώντας μια ιδέα του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Οι λόγοι ήταν συμβολικοί, γεωπολιτικοί, αλλά και οικονομικής φύσεως, αφού το σχέδιο λειτουργίας προέβλεπε την ίδρυση πρωτοποριακών για την εποχή εκείνη σχολών, που θα σχετίζονταν με την αξιοποίηση της περιοχής ως νευραλγικού σημείου για τον υπερπόντιο ελληνισμό και θα αναδείκνυαν έναν εκπολιτιστικό χαρακτήρα από την πλευρά της Ελληνικής Διοίκησης Σμύρνης. Αλίμονο, όμως. Αυτό το ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα στη Σμύρνη έμελλε να μην λειτουργήσει ποτέ.

Μια σπαρακτική ιστορία

Ανατρέξαμε στο «Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν» του Κωνσταντίνου Βοβολίνη, ένα πεντάτομο έργο αναφοράς με 400 βιογραφίες βραβευμένο από την Ακαδημία Αθηνών, που αναδεικνύει ποικιλοτρόπως –μέσα από το λήμμα «Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή»– αυτή τη μεγαλόπνοη και σπαρακτική ιστορία.
Ήταν Σεπτέμβριος του 1919, όταν ο πρωθυπουργός της Ελλάδας, Ελευθέριος Βενιζέλος, από το Παρίσι όπου βρισκόταν για να συμμετάσχει στη Διάσκεψη της Ειρήνης, ζήτησε από τον διάσημο Έλληνα επιστήμονα Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή να έρθει από το Βερολίνο για να τον συναντήσει και να συζητήσουν για την ίδρυση ενός δεύτερου ελληνικού πανεπιστημιακού ιδρύματος. Ο Βενιζέλος είχε επιλέξει τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή για να συστήσει το ίδρυμα αυτό επειδή διέθετε οργανωτική εμπειρία (είχε οργανώσει το Πολυτεχνείο του Μπρεσλάου), αλλά και για έναν ακόμη λόγο: Ήθελε να αποφύγει την ανάμειξη της αθηναϊκής πολιτισμικής ελίτ στο φιλόδοξο αυτό σχέδιο.
Ο Καραθεοδωρή ενθουσιάστηκε με την ιδέα και την προοπτική της. Έτσι, λίγες μόλις εβδομάδες αργότερα υπέβαλε στην ελληνική κυβέρνηση σχετικό γραπτό υπόμνημα που έφερε τον τίτλο «Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου πανεπιστημίου εν Ελλάδι». Σε αυτό εισηγήθηκε την επιλογή της Σμύρνης ή εναλλακτικώς της Θεσσαλονίκης ως έδρας του νέου πανεπιστημίου. Τη Σμύρνη την πρότεινε επειδή ήταν το ιδεώδες κατά την αντίληψή του κέντρο για τη διάχυση του ελληνικού πνεύματος στην Ανατολή, και ειδικότερα στον ισλαμικό κόσμο, ενώ τη Θεσσαλονίκη επειδή βρισκόταν στο σταυροδρόμι ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση.
Τελικά, η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να προβεί στην ίδρυση πανεπιστημίου στη Σμύρνη και να αναθέσει στον Καραθεοδωρή την οργάνωσή του. Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, ο οποίος είχε γεννηθεί στο Βερολίνο στις 13 Σεπτεμβρίου 1873 και βρισκόταν τότε στο αποκορύφωμα της επιστημονικής σταδιοδρομίας του, εγκατέλειψε χωρίς δεύτερη σκέψη την αξιοζήλευτη θέση του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και ανταποκρίθηκε στην πρόσκληση του Βενιζέλου.
Η έκθεση «Μικρά Ασία: Λάμψη – Καταστροφή – Ξεριζωμός – Δημιουργία» παρουσιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη με 1.100 εκθέματα και περισσότερες από 500 φωτογραφίες

«Ελληνικό Πανεπιστήμιο εν Σμύρνη»

Στο υπόμνημα του Καραθεοδωρή βασίστηκε ο νόμος «Περί ιδρύσεως και λειτουργίας Ελληνικού Πανεπιστημίου εν Σμύρνη», που ψηφίστηκε τον Αύγουστο του 1920. Το Πανεπιστήμιο θα αποτελείτο από τις εξής σχολές: (1) «Γεωπονική και φυσικών επιστημών»: Αποσκοπούσε στην εκπαίδευση πολιτικών μηχανικών, μηχανολόγων, αρχιτεκτόνων, ηλεκτρολόγων, χημικών, γεωλόγων, ειδικών στη βοτανολογία και ζωολογία. Επίσης, θα μπορούσε να εκπαιδεύει κτηματίες και πρακτικούς γεωργού· (2) «Ανατολικών γλωσσών και ανατολικού πολιτισμού»: Αποσκοπούσε στην εκπαίδευση δασκάλων για να διδάξουν σε ανώτερα εκπαιδευτήρια. Εκεί θα διδάσκονταν την αραβική, περσική, αρχαία και νεότερη Εβραϊκή· (3) «Δημοσίων υπαλλήλων»: Εκεί θα διδάσκονταν διοικητικό δίκαιο, κοινωνικές και οικονομικές επιστήμες· (4) «Εμπορική»· (5) «Χωροσταθμών και εργοδηγών»: Σε αυτήν θα εκπαιδεύονταν επιστάτες τεχνικών έργων· (6) «Ανώτερο μουσουλμανικό ιεροδιδασκαλείο»: Σε αυτό θα εκπαιδεύονταν οι μελλοντικοί μουφτήδες και ιεροδικαστές· (7) «Ινστιτούτο υγιεινής»: Αυτό θα εκπαίδευε τους γιατρούς που θα επιθυμούσαν να αναλάβουν δημόσια υγιεινολογική υπηρεσία. Το ίδιο ινστιτούτο θα πραγματοποιούσε δωρεάν βακτηριολογικές και βιοχημικές εξετάσεις, την παρασκευή εμβολίων, ορών, αντιγόνων, αντιτοξίνων, και θα προσπαθούσε να συμβάλει στην καταπολέμηση των λοιμωδών ασθενειών που μάστιζαν την περιοχή (ελονοσία, αφροδίσια νοσήματα, φυματίωση). Συνολικά, ήταν ένα ιδιαίτερα πρωτοποριακό και μεγαλεπήβολο σχέδιο.
Εξοπλισμένος, λοιπόν, ο Καραθεοδωρή με όλα τα απαραίτητα εφόδια για την πραγμάτωση του μεγάλου ακαδημαϊκού και πολιτικής σημασίας στόχου, με εξαιρετικές επιστημονικές περγαμηνές και την απαιτούμενη οργανωτική πείρα, καταφτάνει οικογενειακώς στη Σμύρνη, τον Σεπτέμβριο του 1920, για να αφοσιωθεί εξ ολοκλήρου στην αποστολή του, στη συγκρότηση του Ιωνικού Πανεπιστημίου Σμύρνης. Εκεί, συναντάται για πρώτη φορά με τον Ύπατο Αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη, ο οποίος θα γινόταν ο πιο ένθερμος υποστηρικτής της προσπάθειας, καθώς και πρόθυμος χορηγός των απαραίτητων χρηματικών ποσών.
Σχέδιο του αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχου (1871-1839) για το Ιωνικό Πανεπιστήμιο της Σμύρνης – Ανάπτυγμα της πρόσοψης. Από το Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Βοβολίνη στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη

Υπερνικώντας τις δυσκολίες

Όπως γίνεται αντιληπτό, οι δυσκολίες που υπήρχαν εν μέσω του Μικρασιατικού Πολέμου ήταν τεράστιες και ο ενθουσιασμός όλων για αυτό το απαιτητικό εγχείρημα δεν ήταν από μόνος του αρκετός για να ξεπεραστούν τα εμπόδια. Αλλά ο Καραθεοδωρή εργάστηκε απρόσκοπτα για την οργάνωση και τον εξοπλισμό του πανεπιστημίου, θέλοντας να κάνει πραγματικότητα την επιθυμία του Βενιζέλου, την οποία και ο ίδιος συμμεριζόταν: να «εκπολιτίσει η Ελλάδα τη Μικρά Ασία». Και, πράγματι, ως προς τις εγκαταστάσεις και τον εξοπλισμό του, το νέο ίδρυμα μπορούσε να συγκριθεί με τα σημαντικότερα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια.
Πάντως, το πρώτο θαυμαστό επίτευγμα του Καραθεοδωρή ήταν ότι κατάφερε να πείσει αρκετούς καθηγητές μεγάλων ευρωπαϊκών πανεπιστημίων να διδάξουν στο νέο ελληνικό πανεπιστημιακό ίδρυμα. Επιπλέον, αφού έλαβε άδεια μερικών εβδομάδων, ταξίδεψε στη Γαλλία και τη Γερμανία προκειμένου να προμηθευτεί τον αναγκαίο υλικοτεχνικό εξοπλισμό: Με 500.000 μάρκα που του είχε δώσει το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών και 200.000 μάρκα που του είχε δώσει η Ύπατη Αρμοστεία, αγόρασε εργαστηριακό εξοπλισμό που μεταφέρθηκε στη Σμύρνη μέσα σε ογδόντα δύο κιβώτια.
Χάρη στις διεθνείς διασυνδέσεις του ο Καραθεοδωρή προμηθεύτηκε ταχύτατα χιλιάδες συγγράμματα και όργανα φυσικής και χημείας, ενώ εξασφάλισε τα απαιτούμενα για την επίπλωση και τον εργαστηριακό εξοπλισμό του κτηρίου που είχε ήδη θέσει στη διάθεσή του η Ελληνική Διοίκηση Σμύρνης, στον λόφο Μπαχρή Μπαμπά. Μάλιστα, το κτήριο ήταν μισοτελειωμένο και περιελάμβανε 70 ευρύχωρες αίθουσες, αμφιθέατρο 320 θέσεων και εκτενή περίβολο. Η ολοκλήρωση των εργασιών ήταν πια γεγονός και τα εγκαίνια θα πραγματοποιούνταν στις 10 Οκτωβρίου του 1922.
Δυστυχώς, αυτό δεν συνέβη καθώς λίγο νωρίτερα, τον Αύγουστο του 1922, ο ελληνισμός υπέστη μια ανείπωτη τραγωδία: τη Μικρασιατική Καταστροφή. Στις 23 Αυγούστου του 1922 ο κορυφαίος Έλληνας επιστήμονας συγκέντρωσε το προσωπικό και το ενημέρωσε ότι έπρεπε να αποχωρήσει. Αλλά ο ίδιος ο Καραθεοδωρή υπήρξε ένας από τους τελευταίους Έλληνες που εγκατέλειψαν τη Σμύρνη. Υπάρχουν μαρτυρίες της εποχής εκείνης που αναφέρουν ότι ο Καραθεοδωρή αναχώρησε κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή και με κίνδυνο της ζωής του προκειμένου να επιβιβάσει σε πλοίο τα όσα με τόση επιμέλεια μετέφερε από την Ευρώπη για το πανεπιστήμιο της Σμύρνης. Αφού πρώτα φυγάδευσε την οικογένειά του στη Σάμο και περιέσωσε ό,τι μπορούσε (αρχείο, όργανα, βιβλία) από τον εξοπλισμό του υπό ίδρυση πανεπιστημίου, ο Καραθεοδωρή επιβιβάστηκε σε μια βάρκα και εγκατέλειψε –για πάντα– τα εδάφη της Ιωνίας.

Οικονομική Επιθεώρηση, Νοέμβριος 2022, τ.1024
Μικρασιατικός Ελληνισμός
του Γιώργου Βαϊλάκη

Η Αδελφότητα Μικρασιατών Ν. Χανίων “ο Άγιος Πολύκαρπος” σε συνεργασία με τα “Χανιώτικα νέα”, παρουσιάζουν κάθε εβδομάδα ένα ιστορικό αφιέρωμα στη Μικρά Ασία, με αφορμή τη συμπλήρωση 100 ετών από τη μικρασιατική καταστροφή