Αν και πέρασε το καλοκαίρι, τα κουνούπια είναι ακόμα εδώ και κάνουν αισθητή την παρουσία τους. Οι υψηλές θερμοκρασίες που επικρατούν τους πρώτους φθινοπωρινούς μήνες, σε συνδυασμό με τις έντονες καλοκαιρινές μπόρες, τόσο του Αυγούστου όσο και του Σεπτεμβρίου, συντελούν στην παρουσία πολύ μεγάλου αριθμού κουνουπιών ιδιαίτερα στο αστικό περιβάλλον.
Πολλές φορές τα προγράμματα καταπολέμησης κουνουπιών που εκτελούνται κατά τόπους δεν είναι αρκετά ώστε να προστατεύσουν τους πολίτες από τα συγκεκριμένα ενοχλητικά «αιμομυζητικά δίπτερα». Εκτός των εγκεκριμένων προγραμμάτων καταπολέμησης, εξίσου σημαντικός παράγοντας στην ολοκληρωμένη διαχείριση των κουνουπιών είναι η ενημέρωση του κοινού για τις δικές του δυνατότητες.
Είναι μόνο η ενόχληση που μας προκαλούν; Δυστυχώς όχι. Τα κουνούπια αποτελούν τη μεγαλύτερη ομάδα αιμομυζητικών εντόμων, τα οποία, εκτός ότι ενοχλούν τους ανθρώπους και τα ζώα, μεταδίδουν και σοβαρές ασθένειες, όπως η ελονοσία, ο Δάγκειος πυρετός, ο ιός του Δυτικού Νείλου κ.ά. Πρόκειται για έντομα τα οποία έχουν μέγεθος 3-6 χιλιοστά (σπανιότερα φτάνει τα 9 χιλιοστά), ενώ το βάρος τους είναι γύρω στα 0,0025 γραμμάρια. Παγκοσμίως, ο αριθμός των ειδών κουνουπιών που έχει καταγραφεί μέχρι τώρα είναι περίπου 3.500, ενώ στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί περίπου 60 είδη κουνουπιών.
Εντομολογική έρευνα από το έργο LIFE CONOPS στα Χανιά
Το έργο LIFE CONOPS με πλήρη τίτλο “Ανάπτυξη και επίδειξη διαχειριστικών σχεδίων έναντι των ενισχυόμενων από την κλιματική αλλαγή χωροκατακτητικών κουνουπιών στη Νότια Ευρώπη (LIFE12 ENV/GR/000466-LIFE CONOPS)” έχει ως αντικείμενο τη μελέτη και διαχείριση των χωροκατακτητικών κουνουπιών (invasive mosquito species-IMS), τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ιταλία (www.conops.gr). Στο πλαίσιο του έργου LIFE CONOPS δημιουργήθηκαν ειδικοί χάρτες (χάρτες καταλληλότητας) που απεικονίζουν τη δυνατότητα εισαγωγής και εγκατάστασης των χωροκατακτητικών κουνουπιών στη συνολική ελληνική επικράτεια. Οι χάρτες αυτοί δημιουργήθηκαν λαμβάνοντας υπόψη τις κλιματολογικές συνθήκες, τις ανθρώπινες δραστηριότητες και διάφορα άλλα κοινωνικοοικονομικά κριτήρια της εκάστοτε περιοχής, καταγράφοντας τα πιθανά σημεία εισόδου για τα συγκεκριμένα είδη κουνουπιών. Με βάση τους χάρτες καταλληλότητας η Κρήτη εμφανίζεται να είναι από τις πλέον κατάλληλες περιοχές για εισαγωγή και εγκατάσταση των χωροκατακτητικών κουνουπιών. Επιπλέον, η Δυτική Ελλάδα εμφανίζεται να είναι πιο κατάλληλη συγκριτικά με τις περιοχές της Ανατολικής Ελλάδας.
Με βάση τους χάρτες καταλληλότητας, επιλέχθηκε ο Ν. Χανίων ως μία από τις σημαντικότερες περιοχές για μελέτη των συγκεκριμένων ειδών. Στην τελική επιλογή ελήφθησαν και άλλοι δύο σημαντικοί παράγοντες που αφορούν αφενός στο γεγονός ότι η πόλη των Χανίων ετησίως δέχεται μεγάλο αριθμό επισκεπτών και αφετέρου ότι δεν έχει καταγραφεί ποτέ κανένα είδος χωροκατακτητικών κουνουπιών. Αξίζει να σημειωθεί ότι μεταξύ των συγκεκριμένων ειδών ανήκει και το γνωστό «Ασιατικό κουνούπι τίγρης» (Aedes albopictus).
«Ασιατικό κουνούπι τίγρης» και Κρήτη
Το Aedes (Stegomyia) albopictus (κν. Ασιατικό κουνούπι τίγρης) είναι ένα χωροκατακτητικό είδος κουνουπιού υγειονομικής σημασίας, που έχει πλέον εγκατασταθεί στην Ελλάδα. Καταγράφηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα, στην Κέρκυρα και τη Θεσπρωτία τη διετία 2003 – 2004. Θεωρείται ένα είδος κουνουπιού που κατάγεται από την Ανατολική Ασία και προκαλεί έντονη ενόχληση.
Το Ασιατικό κουνούπι τίγρης είναι ένα κανονικό σε μέγεθος κουνούπι (μήκος σώματος 5-6 mm), παρόμοιο με εκείνο του κοινού κουνουπιού (Culex pipiens), ενώ το σώμα του είναι μαύρου χρώματος με λευκές ρίγες στον θώρακα, την κοιλιά και τα πόδια (εκεί οφείλεται και το όνομα «τίγρης») (Φωτογραφίες 1 και 2). Το Ae. albopictus είναι διαβιβαστής του ιού του Δάγκειου πυρετού, του ιού Chikungunya και της διλοφιλάριας του σκύλου, Dirofilaria immitis. Επίσης, στο εργαστήριο εμφανίζεται να είναι ικανό για τη διαβίβαση τουλάχιστον 22 ειδών αρμποϊών.
Στο πλαίσιο του έργου LIFE CONOPS το Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο μαζί με το ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτο» και την εταιρεία Terra Nova μελέτησαν και την επίδραση της κλιματικής αλλαγής για την πιθανή εισαγωγή και εγκατάσταση του Aedes albopictus γνωστό και ως Ασιατικό κουνούπι τίγρης.
Οπως φαίνεται και στο Σχήμα 1 όλη η Κρήτη έχει τις κατάλληλες κλιματολογικές συνθήκες για να «φιλοξενήσει» το συγκεκριμένο κουνούπι. Επιπρόσθετα η κλιματική αλλαγή δείχνει να ευνοεί ακόμα περισσότερο την εγκατάστασή του ακόμα και σε περιοχές με υψηλό υψόμετρο.
Με βάση τα προηγούμενα αποτελέσματα το Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο, σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Δημόσιας Υγείας & Κοινωνικής Μέριμνας Π.Ε. Χανίων, με προϊστάμενο τον κ. Νικολακάκη Δημήτριο και την εταιρεία Υγειονομική Κρήτης, με υπεύθυνο τον κ. Δασκαλάκη Δημήτρη, εγκατέστησε δίκτυο παγίδων παρακολούθησης για το Ασιατικό κουνούπι τίγρης στον Ν. Χανίων δίνοντας έμφαση στα πιθανά σημεία εισόδου (π.χ. αεροδρόμιο, λιμάνι κ.λπ.).
Η έρευνα ενεργοποιήθηκε την περίοδο όπου το έντομο είναι γνωστό ότι δραστηριοποιείται (Μάιο έως και Δεκέμβριο). Τα τελικά αποτελέσματα της προαναφερθείσας εντομολογικής μελέτης αναμένονται να ολοκληρωθούν στο τέλος της χρονιάς και κρίνονται σημαντικά για τον επιτυχή μελλοντικό σχεδιασμό των προγραμμάτων καταπολέμησης που εκτελούνται τόσο στον Ν. Χανίων όσο και σε ολόκληρη την Κρήτη.
Χρήσιμες συμβουλές για την προστασία από τα κουνούπια από το LIFE CONOPS (www.conops.gr)
Γενικές πληροφορίες για τα κουνούπια
Τα κουνούπια αποτελούν τη μεγαλύτερη ομάδα αιμομυζητικών εντόμων, τα οποία εκτός ότι ενοχλούν τους ανθρώπους και τα ζώα, μεταδίδουν και σοβαρές ασθένειες, όπως η ελονοσία, ο Δάγκειος πυρετός, ο ιός του Δυτικού Νείλου κ.ά. Πρόκειται για έντομα τα οποία έχουν μέγεθος 3-6 χιλιοστά (σπανιότερα φτάνει τα 9 χιλιοστά), ενώ το βάρος τους είναι γύρω στα 0,0025 γραμμάρια. Παγκοσμίως, ο αριθμός των ειδών κουνουπιών που έχει καταγραφεί μέχρι τώρα είναι περίπου 3.500, ενώ στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί περίπου 60 είδη κουνουπιών.
Ο βιολογικός κύκλος των κουνουπιών
Ο βιολογικός κύκλος των κουνουπιών αποτελείται από το αβγό (ωό), την προνύμφη, τη νύμφη και, τέλος, το ενήλικο (αρσενικό και θηλυκό). Εκτός από το ενήλικο (το γνωστό ενοχλητικό κουνούπι που μας τσιμπά), όλα τα άλλα στάδια διαβιούν στο νερό. Πολλές φορές αρκεί έστω και μια μικρή ποσότητα στάσιμου νερού προκειμένου τα γονιμοποιημένα θηλυκά κουνούπια να εναποθέσουν τα αβγά τους.
Κατά την ανάπαυσή τους τα ενήλικα κουνούπια συνήθως εντοπίζονται σε σκιερά και δροσερά μέρη.
Η διατροφή των ενήλικων κουνουπιών βασίζεται στα σάκχαρα από νέκταρ ανθέων και χυμούς φρούτων. Τα θηλυκά όμως πρέπει να λάβουν και αίμα προκειμένου να χρησιμοποιήσουν την πρωτεΐνη του για τη δημιουργία των αβγών τους.
Η διάρκεια ζωής των ενήλικων κουνουπιών κυμαίνεται από λίγες εβδομάδες μέχρι ορισμένους μήνες στα εύκρατα κλίματα, αν και πολλοί παράγοντες εμπλέκονται στη διάρκεια της ζωής τους (η θερμοκρασία, η υγρασία, η παρουσία φυσικών εχθρών κ.λπ.). Υπάρχουν βέβαια και περιπτώσεις όπου τα κουνούπια μπορούν να ζήσουν για λίγους μήνες είτε ως αβγά είτε ως ενήλικα.
Συχνές ερωτήσεις για τα κουνούπια
1. Με τι ταχύτητα πετάει ένα κουνούπι και πόσο μακριά μπορεί να ταξιδέψει;
Απάντηση: Τα κουνούπια υπολογίζεται ότι μπορούν να πετούν 1,5 έως 2,5 χλμ. την ώρα. Η απόσταση που μπορούν να διανύσουν εξαρτάται από το είδος του κουνουπιού.
2. Τσιμπάνε όλα τα κουνούπια τον άνθρωπο;
Απάντηση: Μόνο τα θηλυκά κουνούπια τσιμπούν. Ανάλογα με το είδος του κουνουπιού παρατηρούνται και διαφορετικές προτιμήσεις στην επιλογή του «θύματός» τους. Ετσι, υπάρχουν κουνούπια ανθρωπόφιλα (προτιμούν τον άνθρωπο), ορνιθόφιλα (προτιμούν τα πτηνά), αλλά και είδη που μπορούν να μυζήσουν αίμα και από τα πτηνά και από τον άνθρωπο.
3. Πώς καταφέρνουν να μας εντοπίζουν τα κουνούπια;
Απάντηση: Τα κουνούπια μας εντοπίζουν αρχικά μέσω της όρασής τους (παρατηρούν την κίνηση) και στη συνέχεια ανιχνεύουν τη θερμότητα που εκπέμπεται από το σώμα μας. Επιπλέον, μπορούν να εντοπίσουν διάφορα χημικά σήματα με χαρακτηριστικότερο το διοξείδιο του άνθρακα. Είναι ενδεικτικό ότι μπορούν να μας εντοπίσουν από απόσταση έως και 35 μέτρων.
4. Τι ποσότητα αίματος μπορεί να πάρει ένα κουνούπι κατά το τσίμπημα; Απάντηση: Ενα θηλυκό κουνούπι μπορεί να μυζήσει περίπου 0,005 γραμμάρια αίματος. Σε 90 δευτερόλεπτα θα πάρει ποσότητα αίματος ίση με 2 – 3 φορές το βάρος του.
5. Ολα τα είδη κουνουπιών μεταδίδουν τις ίδιες ασθένειες;
Απάντηση: Ολα τα είδη κουνουπιών δε μεταδίδουν τις ίδιες ασθένειες. Για παράδειγμα, ορισμένα είδη κουνουπιών του γένους Anopheles είναι υπεύθυνα για τη μετάδοση της ελονοσίας, είδη κουνουπιών του γένους Culex μεταδίδουν τον ιό του Δυτικού Νείλου, ενώ για το Δάγκειο πυρετό υπεύθυνα είναι ορισμένα είδη του γένους Aedes.
6. Κινδυνεύουμε από ασθένειες κάθε φορά που μας τσιμπά ένα κουνούπι;
Απάντηση: Για να μεταδώσει ένα κουνούπι ασθένεια κατά τη διάρκεια του τσιμπήματος θα πρέπει νωρίτερα να έχει λάβει το αντίστοιχο παθογόνο. Τα παθογόνα που μπορούν να μεταδοθούν με τα κουνούπια προσλαμβάνονται κατά τη διάρκεια λήψης αίματος από τον ξενιστή που φέρει το παθογόνο και στη συνέχεια μεταφέρονται με το σάλιο του κουνουπιού στο νέο ξενιστή.
7. Μπορούν τα κουνούπια να μεταδώσουν τον ιό HIV (ιός του AIDS);
Απάντηση: Ούτε τα κουνούπια, αλλά ούτε άλλα είδη εντόμων, έχει αποδειχτεί ότι μπορούν να μεταδώσουν τον ιό του AIDS. Οι λόγοι είναι οι ακόλουθοι:
α) Για να μπορεί ένα κουνούπι να μεταδώσει κάποια ασθένεια θα πρέπει ο μολυσματικός παράγοντας να παραμείνει ζωντανός μέσα στο κουνούπι μέχρι να ολοκληρωθεί η μεταφορά του. Οταν ένα θηλυκό κουνούπι λαμβάνει αίμα, άμεσα αρχίζει η διαδικασία της πέψης, με αποτέλεσμα την καταστροφή του ιού από πεπτικά ένζυμα.
β) Ολοι γνωρίζουμε ότι ο ιός του AIDS μπορεί να μεταδοθεί από μολυσμένες βελόνες. Θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι το κουνούπι δεν είναι «ιπτάμενη σύριγγα» και κατά συνέπεια δεν μπορεί να μεταδώσει τον ιό εξαιτίας της ύπαρξης μικρής ποσότητας αίματος στην προβοσκίδα του κουνουπιού, όπως συμβαίνει αντίστοιχα σε μία βελόνα.
Μέτρα προστασίας κατά των κουνουπιών
Η σωστή καταπολέμηση των κουνουπιών περιλαμβάνει μέτρα προστασίας που εφαρμόζονται τόσο σε επίπεδο κοινού όσο και σε επίπεδο Πολιτείας.
Σε ό,τι αφορά το κοινό τα μέτρα προστασίας κατά των κουνουπιών περιλαμβάνουν την εφαρμογή τους σε χώρους εντός των οικιών ή δίπλα σε αυτές καθώς και σε ατομικό επίπεδο.
Α. Μέτρα προστασίας στις κατοικίες και στους γύρω χώρους
Ι. Μηχανικά μέτρα
1. Το νερό σε σιντριβάνια, μεγάλα ανθοδοχεία ή άλλες παρόμοιες διακοσμητικές κατασκευές θα πρέπει να αντικαθίσταται τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα. Τα πιατάκια επίσης από τις γλάστρες θα πρέπει να αδειάζουν σε τακτά χρονικά διαστήματα.
2. Στα ανθοδοχεία των νεκροταφείων είναι προτιμότερο να χρησιμοποιούνται συνθετικά άνθη, ώστε να μην απαιτείται η χρήση νερού.
3. Αντικείμενα που φράσσουν φρεάτια, υδρορροές κ.λπ. πρέπει να απομακρύνονται, ώστε να μη συσσωρεύεται στάσιμο νερό.
4. Η διάνοιξη οπών στον πυθμένα βαρελιών, δοχείων και άλλων περιεκτών που δεν μπορούν εύκολα να απομακρυνθούν. Επίσης, τοποθετημένα ελαστικά σε υπαίθριους χώρους που εκτίθενται στο νερό της βροχής είτε πρέπει να απομακρύνονται είτε να καλύπτονται.
5. Η άντληση υδάτων από πισίνες και δεξαμενές που δεν χρησιμοποιούνται καθώς και η απομάκρυνση του νερού που πολλές φορές κατακρατείται από τα καλύμματα με τα οποία σκεπάζονται.
6. Τοποθέτηση σήτας σε πόρτες και παράθυρα ή σε άλλες πιθανές εισόδους των κουνουπιών στα σπίτια.
7. Η λειτουργία ανεμιστήρων και κλιματιστικών μπορεί να συμβάλλει στη μείωση της δραστηριότητας των κουνουπιών στις κατοικίες.
ΙΙ. Χημικά μέτρα
1. Καπνογόνες σπείρες (φιδάκια) μπορεί να είναι πολύ αποτελεσματικές σε καλυμμένους εξωτερικούς χώρους, αλλά γενικά δεν συνιστώνται για χρήση σε εσωτερικούς χώρους.
2. Εντομοαπωθητικά χώρου (ηλεκτροθερμαινόμενα πλακίδια ή υγρά) μπορεί να είναι πολύ αποτελεσματικά σε εσωτερικούς χώρους ή σε καλυμμένους εξωτερικούς χώρους.
3. Η χρήση αερολυμάτων (αεροζόλ) τα οποία προορίζονται για ερασιτέχνες.
4. Εφόσον κριθεί απαραίτητο, η διενέργεια ψεκασμών με εγκεκριμένα εντομοκτόνα εντός των οικιών ή σε περιβάλλοντες χώρους.
5. Εφόσον κριθεί απαραίτητο, η χρήση προνυμφοκτόνων σκευασμάτων σε εστίες με νερό κοντά σε κατοικίες.
Β. Μέτρα ατομικής προστασίας
1. Η χρήση κουνουπιέρας.
2. Η χρήση μακρών παντελονιών και μακρυμάνικης μπλούζας.
3. Η χρήση εντομοαπωθητικών σώματος (βλ. παρακάτω).
Τα εντομοαπωθητικά σώματος και η ορθή χρήση τους
• Τα εντομοαπωθητικά δε σκοτώνουν τα κουνούπια, αλλά προλαμβάνουν το τσίμπημά τους.
• Αν και τα εμπορικά ονόματα ποικίλουν, υπάρχουν δύο βασικές κατηγορίες διαθέσιμων δραστικών ουσιών εντομοαπωθητικών: τα συνθετικά χημικά (π.χ. DEET, πικαριδίνη, IR 3535) και τα προϊόντα φυτικής προέλευσης (π.χ. citriodiol, geraniol).
• Τα εντομοαπωθητικά πρέπει να είναι εγκεκριμένα από το Υπουργείο Παραγωγικής Ανασυγκρότησης, Περιβάλλοντος και Ενέργειας (πρώην Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων-ΥΠΑΑΤ) πριν διατεθούν προς πώληση.
• Τα εντομοαπωθητικά πρέπει να εφαρμόζονται σε όλες τις εκτεθειμένες επιφάνειες του σώματος, αλλά και στην εξωτερική επιφάνεια των ρούχων σύμφωνα με τις οδηγίες της ετικέτας του προϊόντος.
• Η εφαρμογή μεγαλύτερων ποσοτήτων εντομοαπωθητικών δεν οδηγεί σε μεγαλύτερη χρονική περίοδο προστασίας από τα τσιμπήματα.
Επιπλέον χρήσιμες πληροφορίες
• Οι χρήστες των σκευασμάτων πρέπει να τηρούν πιστά τις οδηγίες που αναγράφονται στην ετικέτα για την αποφυγή κινδύνων για τον άνθρωπο και το περιβάλλον.
• Σε περιπτώσεις κατά τις οποίες δεν είναι εύκολη η καταπολέμηση των κουνουπιών με τα αναφερόμενα μέτρα είναι αναγκαία η επικοινωνία με επαγγελματίες που δραστηριοποιούνται στον χώρο των απεντομώσεων.
• Τηλεφωνικός αριθμός κλήσης Κέντρου Δηλητηριάσεων: 2107793777.
• Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα μέτρα προστασίας από τα κουνούπια, μπορείτε να επισκεφθείτε και την ιστοσελίδα του Κέντρου Ελέγχου & Πρόληψης Νοσημάτων (ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ.): http://www.keelpno.gr/
