Όσες φορές και αν ανηφορίσεις στο κάστρο της Απτέρας, στο βορειανατολικό άκρο του λόφου Παλαιοκάστρου, στην ανατολική πύλη εισόδου της πόλης των Χανίων, θα πεις χαλάλι ο κόπος! Και ας βρίσκεις την πόρτα του κλειστή και αμπαρωμένη…
ΣΑΣΤΙΖΕΙ Ο ΝΟΥΣ !
Σαστίζει ο νους σου σε τούτο το χαρισματικό σημείο της γης με την εκπληκτική θέα προς το πανέμορφο λιμάνι της Σούδας, το δαντελωτό Ακρωτήρι, τις αγέρωχες βουνοκορφές των Λευκών Ορέων και τον Αποκορωνιώτικο κάμπο που απλώνεται κάτω από τα πόδια σου!
Να, έτσι λίγο και αγγίζεις το κάστρο του Ιτζεδίν! Εμφανή και από ψηλά τα θλιβερά αποτυπώματα του πανδαμάτορα χρόνου και της αδιαφορίας των ανθρώπων στο σώμα του πέτρινου γίγαντα…
Λίγο ακόμα και φτάνεις στα νησάκια της Σούδας, πράσινες κουκκίδες καταμεσής του γαλάζιου με το ξεχασμένο βενετσιάνικο κάστρο να δεσπόζει στο έμπα του λιμανιού. Και ο Κούλες του Σούμπαση, είναι τόσο μεγαλοπρεπής που δεν ξέρεις, σαν κάνεις τον κόπο να φτάσεις έως εδώ, από ποια πλευρά να τον πρωτοθαυμάσεις!
ΤΟ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΟ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΜΑ
Αντιπροσωπευτικό δείγμα φρουριακής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα, το κάστρο της Απτέρας ή Κούλες του Σούμπαση, όπως είναι η ορθότερη ονομασία του (στη τουρκική γλώσσα kule σημαίνει πύργος και subasi, άτομο με διοικητικά και αστυνομικά καθήκοντα), ενίσχυε με την παρουσία του το φρούριο Ιτζεδίν και συνέβαλλε μαζί με αυτό, που χτίστηκε περίπου την ίδια περίοδο, στον έλεγχο της εισόδου του κόλπου της Σούδας.
Περιλαμβάνει χώρους που αναπτύσσονται συμμετρικά, περιμετρικά μιας εσωτερικής ορθογώνιας αυλής. Στη νοτιοδυτική και νοτιοανατολική γωνία των συμμετρικών ορθογώνιων πτερύγων του, υπάρχουν οι δύο κυκλικοί πύργοι του φρουρίου, ενώ βόρεια ένας εντυπωσιακός ημικυκλικός προμαχώνας. Οι τοίχοι των πτερύγων, ορθογωνίου σχήματος και στραμμένοι προς την εσωτερική αυλή, έχουν σειρά συμμετρικών ανοιγμάτων ( θύρες και παράθυρα). Κατά μήκος των εξωτερικών πλευρών του κάστρου υπάρχει πλήθος τυφεκιοθυρίδων που καλύπτουν ολόκληρο το οπτικό του πεδίο παρέχοντας σε αυτό εξαιρετικές αμυντικές δυνατότητες. Τ φρούριο διαθέτει όλους τους αναγκαίους χώρους στρατωνισμού, διαμονής των αξιωματικών, αποθήκευσης, φυλάκισης, αλλά και δεξαμενή συλλογής ομβρίων στο κέντρο της αυλής.
ΤΟ ΟΧΥΡΩΜΑΤΙΚΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ
Ο Κούλες του Σούμπαση αποτελεί ζωντανό απομεινάρι του οχυρωματικού δικτύου που κατασκεύασαν οι Οθωμανοί κατά την Ύστερη Τουρκοκρατία στο νησί, στην προσπάθεια τους να διατηρήσουν την επικυριαρχία τους σε αυτό φοβισμένοι από τις μεγάλες εξεγέρσεις που σημειώθηκαν κατά την περίοδο αυτή. Το μεγαλόπνοο αυτό σχέδιο οχύρωσης που υλοποίησαν οι Οθωμανοί με τη βοήθεια Γάλλων συμβούλων κάλυπτε την Κρήτη από τη Γραμβούσα έως τη Σητεία, παρέχοντας οπτική επικοινωνία μεταξύ των κομβικών σημείων του δικτύου που το αποτελούσαν περισσότεροι από 130 κουλέδες, κάστρα και οχυρά. Το εγχείρημα ξεκίνησε κατά την κορύφωση της κρητικής επανάστασης (1866-1869) από τον Ομέρ Πασά με την κατασκευή έως τέλος του 1867 τριάντα πύργων, ενώ συνεχίστηκε πυρετωδώς από τον νεοαφιχθέντα Χουσεΐν Αβνή Πασά. Έτσι έως το Σεπτέμβρη του 1868 είχαν ανεγερθεί ήδη 70 πύργοι, 48 από τους οποίους στα Χανιά.( Ανάμεσα σε αυτούς και ο Κούλες του Σούμπαση.)
Εξασφαλιζόταν έτσι ο πλήρης στρατιωτικός έλεγχος του νησιού με την απρόσκοπτη επικοινωνία μεταξύ των καίριων σημείων του οχυρωματικού δικτύου καθώς, όπως αναφέρει η προφορική παράδοση, ένα μήνυμα μπορούσε να ταξιδέψει από τη Γραμβούσα έως το Τοπλού σε χρονικό διάστημα είκοσι λεπτών. Η μεταφορά των μηνυμάτων μεταξύ των κουλέδων ή με το κεντρικό στρατόπεδο- τον Κισλά- γινόταν με σαλπίσματα ή φωτιές (φρυκτωρίες). Η προσπάθεια των Κρητικών να αποτρέψουν την υλοποίηση του σχεδίου ήταν μάταια, όπως αναφέρει ο Παντελής Πρεβελάκης στο έργο του « Παντέρμη Κρήτη»: «Οι Κρητικοί… κάμαν ό,τι μπορέσανε να εμποδίσουνε το χτίσιμο. Ντουφεκούσαν ολημερίς τους γιαπτζήδες, γκρέμιζαν, όπου τους βολούσε το χτήρι, χαλούσανε τα ασβεστοκάμινα, βάζανε φωτιά στ΄ αγκάθια και τα χαμόδεντρα που καίγαν οι ασβεστάδες. Ο Τούρκος δεν πισωπάτησε, έφερε από την πόλη Βουλγάρους και Αρμένηδες κτιστάδες, γκρέμισε ρημοκλήσια να πάρει τις πέτρες τους και κουβάλησε από μια μέρα δρόμο το νερό και την άμμο…Ο ένας πύργος βοηθούσε τον άλλο κι έπαιρνε τα μηνύματά του, να τα πάει παραπέρα στον Κισλά, όπου βρισκόταν κονεμένο το πολύ ασκέρι.»
Η ΑΝΑΠΑΛΑΙΩΣΗ
Το 1990 η τότε κοινότητα των Μεγάλων Χωραφίων με τα πενιχρά της οικονομικά μέσα και τη βοήθεια της ΤΥΔΚ ( Τεχνική υπηρεσία Δήμων και Κοινοτήτων) ανέθεσε σε τεχνικό γραφείο να εκπονήσει μελέτη αποκατάστασης του μνημείου, το οποίο, ας σημειωθεί, περιβάλλεται από δημοτική έκταση 40 στρεμμάτων. Η αναπαλαίωση αυτή είχε ιδιαίτερη σημασία για το χωριό, καθώς μέρος των εσωτερικών χώρων του φρουρίου μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, αλλά και αργότερα, χρησιμοποιήθηκε, ως σχολείο. Ακόμα το χωριό το συνέδεαν με το κάστρο αποτρόπαιες μνήμες από τη Γερμανική κατοχή, κατά την οποία οι Γερμανοί εγκατέστησαν φρουρά σε αυτό, επιφέροντας εσωτερικές αλλοιώσεις στη μορφή του.
Η μελέτη ολοκληρώθηκε από τον Καποδιστριακό Δήμο Σούδας το έτος 2000, ενώ οι εργασίες αποκατάστασης του μνημείου εντάχθηκαν στα έργα Πολιτισμού του Επιχειρησιακού Προγράμματος Κρήτης, που ξεκίνησαν το 2006 και τελείωσαν το 2010. Οι εξαιρετικές εργασίες αναπαλαίωσης και συντήρησης που ζωντάνεψαν το κάστρο έγιναν με αυτεπιστασία από την Αρχαιολογική Υπηρεσία Χανίων.
ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΣΗΜΕΡΑ
Σήμερα οι υποδομές του κάστρου μπορούν να φιλοξενήσουν ποικίλες πολιτιστικές εκδηλώσεις, όπως είναι θεατρικές παραστάσεις, μουσικές εκδηλώσεις, καλλιτεχνικά φεστιβάλ, εκθέσεις τέχνης, χαρτογραφικές εκθέσεις, εκθέσεις ιστορικού και λαογραφικού χαρακτήρα.
Ωστόσο οι σημαντικές αυτές υποδομές παραμένουν αναξιοποίητες και το κλειστό φρούριο υφίσταται φθορές από το χρόνο, αλλά και βανδαλισμούς κατά διαστήματα, την ώρα που η κοινωνία καρτερεί την αξιοποίησή του με τον ακριβή προσδιορισμό της χρήσης του και το άνοιγμά του σε αυτήν.
Εξάλλου οι μετρημένες στα δάκτυλα φορές που άνοιξε στους επισκέπτες το κάστρο και αξιοποιήθηκε με δράσεις τα τελευταία χρόνια, απέδειξαν τις μεγάλες δυνατότητές του, ειδικότερα μετά την αναπαλαίωσή του. Κορυφαία στιγμή, το άνοιγμά του κάστρου, τον Απρίλη του 2014, με τη διεξαγωγή γαμήλιας τελετής κατά την οποία δεκαέξι ζευγάρια από την Κίνα ένωσαν ταυτόχρονα τις ζωές του σε αυτό.
Επίσης η λειτουργία του κυλικείου – αναψυκτηρίου στη μαγευτική αυτή τοποθεσία, θα μπορούσε να αποτελέσει, όπως έχει ειπωθεί στο παρελθόν, μια πηγή αυτοχρηματοδότησης του κάστρου που θα του δώσει τη δυνατότητα να ανοίγει για τους επισκέπτες.
Σε κάθε περίπτωση το κάστρο από μόνο του, αλλά και ως στοιχείο του ευρύτερου αρχαιολογικού χώρου της Απτέρας, έχει ιδιαίτερη σημασία και αξία. Υπό την έννοια αυτή, πρέπει να είναι ανοιχτό για τον επισκέπτη, ως ένα ακόμη αποδεικτικό στοιχείο της διαχρονικής αρχαιολογικής και ιστορικής αξίας της περιοχής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Ανδριανάκης Μιχάλης, Το λιμάνι της Σούδας μέσα στους αιώνες, Υπουργείο Πολιτισμού, 28η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Δήμος Σούδας, Χανιά 2007.
2.Γιώργος Σαραντώνης, Αποκατάσταση των Οθωμανικών μνημείων στα Χανιά, ερευνητική εργασία, Ιούνιος 2012, επιβλέπουσα Αιμιλία Στεφανίδου, αν. Καθηγήτρια Α.Π.Θ.
3.Λεμπιδάκη Κατερίνα, «Οθωμανικό φρούριο Κουλές Απτέρων», Η Οθωμανική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, (γενική επιμέλεια: Μπρούσκαρη Έρση), υπουργείο Πολιτισμού, Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων, Αθήνα 2008.
4.Θεοχάρη Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο Κρήτης 1990.
