«Το 1969 δύο μαθητές παρέδωσαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ρεθύμνου, δύο αγγεία προερχόμενα από τη Θέση Πρινοκέφαλο της Κοινότητας Αρμένων. Η έρευνα στην περιοχή έδειξε ότι υπάρχει εκτεταμένο νεκροταφείο υστερομινωικών χρόνων, το οποίο έκτοτε ανασκάπτεται συστηματικά. Έως σήμερα έχουν ανασκαφεί περισσότεροι από 220 τάφοι».
Όλα λοιπόν ξεκίνησαν το 1969, όπως περιγράφει και το υπουργείο Πολιτισμού στην ιστοσελίδα του, και ήρθε σιγά σιγά στο φως η μεγαλύτερη νεκρόπολη της Υστερομινωικής ΙΙΙ Α/Β περιόδου (περ. 1390-1190 π.Χ), στην περιοχή των Αρμένων.
Ο υπεύθυνος της ανασκαφής καθηγητής Γιάννης Τζεδάκης έφτασε στο σημείο στη διάρκεια της 30ετούς ανασκαφής να βρει τα ίχνη, και στη συνέχεια ευρήματα της πόλης, αφού θεωρούνταν δεδομένο ότι εφόσον εντοπίστηκε η νεκρόπολη, κοντά θα υπήρχε και η πόλη.
Η υστερομινωική λοιπόν πόλη, είναι βέβαιο, σύμφωνα με τον ίδιο, ότι βρίσκεται στον γειτονικό Κάστελλο, όμως μάλλον δεν θα έχει την τύχη να βγει στο φως, αφού η ανασκαφή σκοντάφτει, σε τι άλλο; Στα λεφτά. Ούτε λέξη για χρηματοδότηση από το υπουργείο Πολιτισμού, προκειμένου να γίνουν οι απαραίτητες από τον νόμο απαλλοτριώσεις οικοπέδων και να συνεχιστεί η ανασκαφική έρευνα στην περιοχή.
«Θα μπορούσε να είναι ένα πολύ σημαντικό έργο» μας είπε ο κ. Τζεδάκης. Πράγματι θα μπορούσε, αν ζούσαμε σε ένα τόπο που θα έδινε σημασία στον πολιτισμό πάνω στον οποίο στηρίζεται για να αυτοπροβάλλεται…
ΕΚΚΡΕΜΕΙ ΑΚΟΜΗ Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ
Ας επιστρέψουμε όμως στη νεκρόπολη των Αρμένων. Τουλάχιστον αυτή υπάρχει, είναι επισκέψιμη και περιλαμβάνεται σε όλους τους τουριστικούς οδηγούς. Το υπουργείο όμως δεν κάνει σχεδόν τίποτα για να συντηρήσει, καθαρίσει, αναδείξει αυτόν τον αρχαιολογικό χώρο που δέχεται εκατοντάδες επισκέπτες κάθε μήνα την καλοκαιρινή περίοδο και που θα μπορούσε να γίνει ακόμα μεγαλύτερος πόλος έλξης.
Όπως είπε στην Κρητική Επιθεώρηση η Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου Αναστασία Τζιγκουνάκη, εκκρεμεί ακόμη η μελέτη για την προστασία και ανάδειξη του χώρου. Έτσι δεν έχει αλλάξει τίποτα σε σχέση με πέρυσι και η υπηρεσία βρίσκεται σε αναμονή να ανοίξει ο σχετικός άξονας του νέου ΕΣΠΑ (ΣΕΣ) και να εντάξει τη μελέτη σε αυτό η Περιφέρεια Κρήτης που είναι υπεύθυνη για την κατανομή των κονδυλίων.
Υπενθυμίζουμε ότι η μελέτη περιλαμβάνει την κατασκευή στεγάστρων για τους δύο μεγάλους τάφους, συντήρηση των βράχων των τάφων, νέα περίφραξη του χώρου, βελτιωτικές παρεμβάσεις για τους χώρους στάθμευσης των οχημάτων και των λεωφορείων που μεταφέρουν τους επισκέπτες, ράμπα για ΑμεΑ, κατασκευή, τροποποίηση αλλά και βελτίωση διαδρομών εντός του νεκροταφείου. Σε ό,τι αφορά την ενημέρωση των επισκεπτών για τον χώρο και τα μνημεία στα οποία ξεναγούνται και είναι ελλιπής, η μελέτη προβλέπει την τοποθέτηση σήμανσης κατά μήκος των διαδρομών με ενημερωτικές πινακίδες. Επιπλέον, προβλέπεται η αναβάθμιση του υφιστάμενου κτηρίου αλλά και η κατασκευή ενός νέου, μικρότερου, που θα εξυπηρετεί κυρίως ανάγκες ανασκαφής και αποθήκευσης υλικού. Σε ό,τι αφορά το υφιστάμενο κτήριο, η μελέτη περιλαμβάνει παρεμβάσεις στη μεγάλη αίθουσα όπου προβλέπεται η τοποθέτηση μακέτας αλλά και οπτικού ενημερωτικού υλικού για τους επισκέπτες. Στόχος είναι η προστασία και η αναβάθμιση των χώρων, ώστε να πληροί σύγχρονες προδιαγραφές, να συντηρηθεί και να αναβαθμιστεί λειτουργικά.
Στο ερώτημα βέβαια αν τουλάχιστον φέτος έγινε εφικτό να λειτουργήσουν οι τουαλέτες που υπάρχουν αλλά είναι κλειδωμένες, λόγω έλλειψης καθαρίστριας, η απάντηση ήταν και πάλι αρνητική. Όπως μας είπε η κα Τζικουνάκη, αναμένεται σύντομα, εξ όσων γνωρίζει, να γίνουν προσλήψεις από το υπουργείο γι’ αυτό το λόγο. Μέχρι τότε οι επισκέπτες θα μπορούν να εξυπηρετούνται για έκτακτες περιπτώσεις στην τουαλέτα του φύλακα…
Αν αναλογιστούμε βέβαια ότι περίπου χίλια άτομα επισκέπτονται τον μήνα τον αρχαιολογικό χώρο, γίνεται αντιληπτό ότι είναι ντροπή να μην υπάρχει η βασική υποδομή.
Στο μεταξύ «καθόλου» ήταν η απάντηση του κ. Τζεδάκη στην ερώτησή μας αν είναι ικανοποιημένος από την εικόνα που εμφανίζει το υστερομινωικό νεκροταφείο. Περίφραξη, καθαρισμός, αποχωμάτωση, πινακίδες και στέγαστρα στους δυο μεγάλους τάφους είναι απαραίτητο να γίνουν, μας είπε.
ΤΟ ΥΣΤΕΡΟΜΙΝΩΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ
Η διαμόρφωση του νεκροταφείου έγινε βάση ενός οργανωμένου σχεδιασμού. Οι τάφοι ανήκουν στον τύπο του λαξευτού θαλαμωτού τάφου με δρόμο. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί ο τάφος 200 ο οποίος είναι κτιστός θολωτός που πιθανόν χρονολογείται στην Υστερομινωική ΙΙ περίοδο (περ. 1425-1390 π.Χ.). Για τη σήμανση των τάφων χρησιμοποιούνταν ακατέργαστες πέτρες και πυραμοειδείς ή πλακοειδείς στήλες. Οι τάφοι ήταν οικογενειακοί: περιείχαν πολλούς νεκρούς που αποθέτονταν είτε πάνω στο δάπεδο είτε σε σαρκοφάγους. Τα κτερίσματα (κεραμική – όπλα – εργαλεία – κοσμήματα), παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για την τέχνη, τη θρησκεία και την κοινωνική οργάνωση της εποχής.
Όλοι οι τάφοι είναι υπόγειοι, λαξευμένοι στον βράχο και ο καθένας αποτελείται από θάλαμο και διάδρομο με σκάλα ή κεκλιμένο επίπεδο στην αρχή του. Η είσοδος του θαλάμου ήταν συνήθως κλεισμένη με λίθινη πλάκα, ή με αργολιθοδομή. Οι νεκροί τοποθετούνταν είτε απευθείας πάνω στο δάπεδο του τάφου είτε μέσα σε πήλινες λάρνακες.
Σε μία περίπτωση είχε χρησιμοποιηθεί ξύλινη λάρνακα. Όταν δεν υπήρχε χώρος για τις επόμενες ταφές, οι σκελετοί παραμερίζονταν μαζί με τα αντίστοιχα κτερίσματα.
Στο νεκροταφείο πρέπει να υπήρχε περίφραξη και επίσημη είσοδος, οι θέσεις των οποίων δεν έχουν ακόμη εντοπιστεί.
Κάθε τάφος αντιπροσωπεύει μία οικογενειακή ομάδα. Αρχικά υπήρχε ένα συνολικό σχέδιο για το νεκροταφείο, το οποίο περιλάμβανε ξεχωριστές περιοχές προορισμένες για τους πλούσιους και άλλες για τους φτωχικούς τάφους. Το σχέδιο αυτό εγκαταλείφθηκε κατά τη διάρκεια της Υστερομινωικής ΙΙΙ Β περιόδου (περ. 1340-1190 π.Χ.), με αποτέλεσμα να ανακατεύονται σε όλο το νεκροταφείο οι πλούσιοι με τους φτωχούς τάφους. Οι πλουσιότεροι τάφοι διέθεταν επιτύμβιες πλάκες, οι οποίες αποτελούσαν πιθανότατα στόχο για τους τυμβωρύχους, καθώς μόνο αυτοί είχαν συληθεί μετά την εγκατάλειψη του νεκροταφείου, στο τέλος της μινωικής εποχής. Τα κύρια ευρήματα είναι πήλινες λάρνακες, αγγεία, χάλκινα όπλα και σκεύη, κοσμήματα, σφραγιδόλιθοι και περιδέραια. Ανάμεσα στα ευρήματα ξεχωρίζει ένα οδοντόφρακτο κράνος, ένα καλάθι από καλάμι διακοσμημένο με μικρές ορειχάλκινες περόνες και ένας ψευδόστομος αμφορέας με επιγραφή σε Γραμμική Β΄ γραφή, που δίνει το όνομα “wi-na-jo”.
Σε ορισμένες περιοχές του νεκροταφείου βρέθηκαν αποθέτες γεμάτοι με κύλικες, κύπελλα και μαγειρικά αγγεία, όλα σε θραύσματα. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με παρόμοια ευρήματα σε δρόμους, οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι επί τόπου λάμβαναν χώρα ειδικές τελετές που περιλάμβαναν κατανάλωση τροφής και ποτού στο πλαίσιο του ταφικού τελετουργικού.
Ένα νεκροταφείο του μεγέθους και της σημασίας αυτού των Αρμένων πρέπει να ανήκε σε μεγάλη κοινότητα. Συστηματική έρευνα στην περιοχή, με στόχο τον εντοπισμό του οικισμού, οδήγησε τον ανασκαφέα του χώρου κ. Γ. Τζεδάκη στο συμπέρασμα ότι ο οικισμός των Αρμένων είχε πιθανόν χαρακτήρα βιοτεχνικό και ιδρύθηκε την εποχή που το εμπόριο του χαλκού με την Κύπρο έγινε προβληματικό, καθώς σε απόσταση περίπου 4 χιλιομέτρων νότια του νεκροταφείου εντοπίστηκε μεταλλείο χαλκού. Επίσης, από μία μικρή περιοχή κατοίκησης 500 μ. βορειοανατολικά του νεκροταφείου ελήφθησαν ορισμένα οικιακά αγγεία, θραύσματα των οποίων υποβλήθηκαν σε ανάλυση οργανικών υπολειμμάτων. (πηγή KE Eφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων).
(Φωτογραφίες: Σπύρος Σταβέρης, Νίκη Κόλλια)
