Το Ιτζεδίν του χθες και του αύριο

Κατά τη συνεδρίαση του ∆ηµοτικού Συµβουλίου Χανίων της Τετάρτης αναφέρθηκαν στην προ ηµερησίας συζήτηση τα προβλήµατα του φρουρίου Ιτζεδίν.

Ο κ. δήµαρχος ανακοίνωσε ότι ακόµη δεν έχει επιτευχθεί η παραχώρηση του µνηµείου στον ∆ήµο αλλά επίκειται την επόµενη εβδοµάδα η ολοκλήρωση των διαδικασιών.

Θεωρώντας εντελώς επίκαιρη την οµιλία µου στην σχετική για το Ιτζεδίν εκδήλωση που διοργάνωσε η ∆ηµοτική Κίνηση «Όνειρο είναι τα Χανιά», το Σάββατο 9 Μαρτίου στο ΚΑΜ, ευελπιστώ ότι τα αναφερόµενα σε αυτήν να βοηθήσουν στην ταχύτερη εξέλιξη και καλύτερη αντιµετώπιση του κατεπείγοντος αυτού θέµατος.

ΤΟΠΟΣ ΜΝΗΜΗΣ – ΜΑΡΤΥΡΙΟΥ – ΘΥΣΙΑΣ

Το έχουν χαρακτηρίσει ως έξοχο δείγµα της οθωµανικής οχυρωµατικής αρχιτεκτονικής αλλά και το έχουν αποκαλέσει ως την σκληρότερη φυλακή της χώρας. Για το φρούριο Ιτζεδίν ταιριάζει κυρίως ο χαρακτηρισµός του ως τόπου ιστορικής µνήµης, µαρτυρίου και θυσίας. ∆ιατρέχοντας την ιστορία του φρουρίου, το οποίο από στρατιωτικό οχυρό, µετατράπηκε σε φυλακή στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας, σε αποθήκη οπλισµού στη γερµανική κατοχή, πάλι σε φυλακή από την απελευθέρωση µέχρι το 1971, σε εγκαταστάσεις του Πολεµικού Ναυτικού στη µεταπολίτευση και το οποίο το 2007 παραχωρήθηκε στο ∆ηµόσιο, διαπιστώνουµε ότι µέσα από το συγκεκριµένο µνηµείο διατρέχουµε την ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας. Αυτό, όµως, που συγκρατούµε µε οδυνηρή συγκίνηση είναι η θυσία των εκατοντάδων κοµµουνιστών και δηµοκρατικών πολιτών που φυλακίστηκαν εκεί ως πολιτικοί κρατούµενοι και ορισµένοι εκτελέστηκαν. Για το λόγο αυτό ο ∆ηµήτρης ∆αµασκηνός έχει αφιερώσει το πρόσφατο βιβλίο του για το Ιτζεδίν σε όλους τους πολιτικούς κρατούµενους, αγωνιστές για την ελευθερία και την δηµοκρατία.

Σε αυτό το µνηµείο, το ιδιαίτερα φορτισµένο ιστορικά, έχουν γυριστεί σπουδαίες κινηµατογραφικές ταινίες και ένα πρόσφατο πολύ ενδιαφέρον ντοκιµαντέρ, τα οποία λειτουργούν ως στοιχείο πολιτιστικής/προσθετικής µνήµης της νεοελληνικής κοινωνίας. Επίσης η «αντι-µνήµη» των πολιτικών κρατουµένων και των απογόνων τους αποτελεί την πλέον κρίσιµη παράµετρο για την κατανόηση της ταυτότητάς τους και για την σηµατοδότηση του µνηµείου ως τόπου µαρτυρίου και θυσίας. Για την προστασία, αποκατάσταση και ανάδειξη του φρουρίου ως µνηµείου µε υπερτοπική σηµασία ενδιαφέρονται και παλεύουν χρόνια ιστορικοί, πολιτικοί, εκπαιδευτικοί, καλλιτέχνες και βέβαια κρατούµενοι και απόγονοι πολιτικών κρατουµένων.

ΤΟ ΙΤΖΕ∆ΙΝ ΣΗΜΕΡΑ

Σήµερα πλέον έχουν προκύψει νέα δεδοµένα. Το τελευταίο µπαράζ επισκέψεων, ανακοινώσεων, αιτηµάτων και παρουσιάσεων για το µνηµείο απέδωσε. Η πάνδηµη απαίτηση ικανοποιήθηκε καταρχάς, ακριβώς λίγες µέρες πριν από τις αυτοδιοικητικές εκλογές. Την Τετάρτη 27 Σεπτεµβρίου, ακριβώς την ηµέρα που παρουσιάστηκε το βιβλίο του ∆. ∆αµασκηνού στα Χανιά, το ∆ηµοτικό Συµβούλιο Χανίων εξέτασε και αποδέχτηκε την παραχώρηση του φρουρίου στον ∆ήµο, σύµφωνα µε έγγραφα της ΕΤΑ∆ τα οποία εστάλησαν εσπευσµένα. Παραχωρήθηκε, τελικά, το φρούριο στον ∆ήµο για 40 + 20 έτη «µε σκοπό την αποκατάσταση, ανάδειξη και χρήση του ακινήτου µε χρήσεις πολιτιστικού, πολιτισµικού και µουσειακού χαρακτήρα. Για την υλοποίηση των έργων αποκατάστασης θα συναφθεί Προγραµµατική Σύµβαση µεταξύ ΕΤΑ∆-∆ήµου-ΥΠΠΟ και Περιφέρειας Κρήτης» µε όρους και ανταλλάγµατα. Το ετήσιο αντάλλαγµα είναι 1.200 ευρώ µε πρόβλεψη αναπροσαρµογής, 10% επί των εισπράξεων του ∆ήµου από τα εισιτήρια εισόδου και 50% επί των µισθωµάτων από τις ιδιωτικοοικονοµικές εκµεταλλεύσεις σε χώρους του ακινήτου. Το ∆ηµοτικό Συµβούλιο αποδέχτηκε την απόφαση της ΕΤΑ∆. Τι προκύπτει από τα παραπάνω; Είναι µια αρχή. Μια αρχή που καταδεικνύει ότι και η ίδια η ΕΤΑ∆ συνοµολογεί τον δηµόσιο χαρακτήρα του µνηµείου και την αρµοδιότητα του δηµοσίου και ειδικότερα του δήµου σε αυτό. Κατά την γνώµη µου, η κίνηση, η πιο ορθή ηθικά και πολιτικά είναι η παραχώρηση του ακινήτου στον ∆ήµο Χανίων κατά πλήρη κυριότητα χωρίς ανταλλάγµατα και όχι απλώς κατά χρήση ώστε ο ∆ήµος να αποκτήσει πλήρη ιδιοκτησιακά δικαιώµατα στο µνηµείο του λαού που εκπροσωπεί. Παρά ταύτα, έστω κι έτσι, έστω αργά, σε πρώτη φάση η πρόσφατη εξέλιξη είναι νίκη όλων όσοι πάλεψαν για το µνηµείο, είναι νίκη της κοινωνίας των πολιτών. Το αποτέλεσµα είναι υπέρ του µνηµείου και αποδέκτες συγχαρητηρίων είναι όσοι πάλεψαν γι’ αυτό. Χρειάζεται όµως επαγρύπνηση ως προς την συνέχεια.

ΑΠΕΛΠΙΣΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Σήµερα το µνηµείο βρίσκεται σε απελπιστική κατάσταση, µε το φρούριο να καταρρέει και να είναι κατεπείγουσα η άµεση αποκατάσταση των γκρεµισµένων σηµείων. όπως διαπιστώσαµε στην πρόσφατη επίσκεψή µας. Η υπουργός Πολιτισµού είχε δηλώσει το 2023 τα εξής: «αν δεν ολοκληρωθεί η παραχώρηση του µνηµείου στον ∆ήµο Χανίων από την ΕΤΑ∆, τότε ούτε το Υπουργείο Πολιτισµού, ούτε η Περιφέρεια Κρήτης, ούτε ο ∆ήµος Χανίων µπορούν να προχωρήσουν σε άλλες διαδικασίες. Οσον αφορά στις ετοιµορροπίες, από στατικής και δοµικής άποψης του µνηµείου, το Υπουργείο Πολιτισµού είχε συγκροτήσει Επιτροπή, σύµφωνα µε το άρθρου 41, για την καταγραφή των βλαβών που παρουσιάζει το Φρούριο. Ζήτησε και προτάσεις για την αντιµετώπισή τους. Το πόρισµα της Επιτροπής -16/04/2021- εστάλη κατά αρµοδιότητα, στην ΕΤΑ∆, και στο Ναύσταθµο Κρήτης. Το Υπουργείο Πολιτισµού δεν είναι ο ιδιοκτήτης του φρουριακού συγκροτήµατος ώστε να µπορεί να παρέµβει». Έτσι, δεν προχώρησε η υπογραφή ενός Μνηµονίου Συναντίληψης και Συνεργασίας µεταξύ Υπουργείου Πολιτισµού και ΕΤΑ∆ ώστε να επιτευχθεί η άµεση αποκατάσταση των γκρεµισµένων και ετοιµόρροπων σηµείων. Υπάρχουν τέτοια παραδείγµατα στην υπόλοιπη Ελλάδα.

∆υστυχώς αυτό δεν έγινε εδώ.
Το 2021, το Περιφερειακό Συµβούλιο Κρήτης στο αίτηµα–ψήφισµά του προς το Ύπουργείο Πολιτισµού καταλήγει στο ότι «την κύρια ευθύνη φυσικά έχουν οι δηµοτικές και περιφερειακές αρχές που δεν πρέπει να αρκεστούν σε διακηρύξεις, αλλά να διεκδικήσουν την προστασία, ανάδειξη και επανάχρηση του Ιτζεδίν ως τόπου ιστορικής µνήµης». Το βασικό ερώτηµα είναι πώς για την επανάχρηση του µνηµείου θα συνδεθούν σε µια λογική δηµοκρατικής συµπερίληψης χωρίς πολιτικούς εξωραϊσµούς οι δύο κύριες αφηγήσεις του η «εθνική– πολιτιστική» και η «κοινωνική – πολιτική»: το µνηµείο δηλαδή ως αρχιτεκτόνηµα συνδεδεµένο µε τους αγώνες των Κρητικών για την απελευθέρωσή τους από τον οθωµανικό ζυγό και η νοηµατοδότηση του ως εµβληµατικού τόπου µαρτυρίου και θυσίας εκατοντάδων κοµµουνιστών και δηµοκρατικών πολιτικών κρατουµένων.

ΤΟ ΙΤΖΕ∆ΙΝ ΤΟΥ ΑΥΡΙΟ

Η αποκατάσταση και χρήση του εµβληµατικού µνηµείου σχετίζεται µε τις µνήµες που το διαπερνούν και το στοιχειώνουν. Ανοιχτοί, επισκέψιµοι χώροι για την εξερεύνηση ενός µνηµείου αµυντικής αρχιτεκτονικής, πάντα σε συνάφεια µε την οδύνη και την ταραχή µπροστά στις φρικτές φυλακές του τόπου µας. Αυτά τα δύο είναι αδιάρρηκτα στο Ιτζεδίν, γι αυτό και η χρήση του δε µπορεί να είναι η συνήθης πολιτιστική αλλά θα άξιζε να ενταχθεί σε διεθνείς πολιτιστικές διαδροµές και δίκτυα τόσο σε σχέση µε την οχυρωµατική αρχιτεκτονική όσο και µε τον χαρακτήρα του ως τόπου εγκλεισµού και βασανιστηρίων. Έτσι θα προωθηθεί µια νέα οπτική αυτής της «δυσάρεστης» κληρονοµιάς, αποκηρύσσοντας τέτοια κολαστήρια µε κριτικό και ηθικό τρόπο. Υπάρχουν κολαστήρια πολιτικών κρατουµένων σε όλο τον κόσµο που έχουν αποκατασταθεί και γίνονται επισκέψιµοι χώροι για να προβληµατίζουν τους επισκέπτες ως προς την χρήση τους κατά το παρελθόν και να τους αποτρέπουν από τέτοιες πράξεις. Υπάρχουν και άλλα που έχουν µετατραπεί σε στεγνά τουριστικά αξιοθέατα και ξενοδοχεία. Ελπίζω να µην επικρατήσει η δεύτερη λογική. Επίσης, για οποιαδήποτε απόφαση δε µπορεί να µην ληφθεί υπόψη η γειτνίαση του µνηµείου µε τους χώρους που χρησιµοποιεί ο Ναύσταθµος Κρήτης (Ν.Κ.), αλλά και η ύπαρξη και λειτουργία της µεγαλύτερης αεροναυτικής βάσης του Ν.Α.Τ.Ο.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Για τους παραπάνω λόγους και πιστεύοντας πάντα ότι για να κατανοούµε το παρόν πρέπει να κρατάµε ζωντανή την ανάµνηση του παρελθόντος, σε ένα κλίµα σύµπνοιας και δηµοκρατικής πορείας, θα ήθελα κατά την γνώµη µου να προτείνω τα εξής προς την ∆ηµοτική Αρχή, η οποία είναι πλέον η επισπεύδουσα και υπεύθυνη για το µνηµείο Ιτζεδίν:
1.Να ασκηθεί πίεση ώστε να επισπευτεί η ρύθµιση µε την ΕΤΑ∆ και των τελευταίων εκκρεµοτήτων, αν αυτό δεν έχει ήδη επιτευχθεί τώρα που µιλάµε.
2.Να προχωρήσουν άµεσα οι επείγουσες εργασίες αποκατάστασης των επικίνδυνων για ετοιµορροπία σηµείων του µνηµείου, σύµφωνα µε το πόρισµα της Επιτροπής του 2021 και σε συνεργασία πάντα µε την αρµόδια υπηρεσία του ΥΠΠΟ, την Υπηρεσία Νεωτέρων Μνηµείων και Τεχνικών Έργων Κρήτης, η οποία εδρεύει στο Ηράκλειο.
3.Τα πολύ σοβαρά θέµατα σε ένα τόπο λύνονται µαζί µε την κοινωνία. Το φρούριο Ιτζεδίν δεν είναι ένα ουδέτερο µνηµείο. Ξύνει πληγές και γι αυτό για την επανάχρησή του θεωρώ ότι πρέπει να υπάρξει προβληµατισµός και συζήτηση µε την κοινωνία. Όταν οι τοπικοί άρχοντες αφουγκράζονται τους πολίτες και συνοµιλούν µαζί τους βρίσκεται η καλύτερη λύση. Η πόλη µας, τα Χανιά, έχει να υπερηφανευτεί για τέτοια παραδείγµατα κατά το παρελθόν, παραδείγµατα που την έκαναν να αποτελέσει πρότυπο, όπως κατά καιρούς µας λένε κάτοικοι άλλων πόλεων. Για τον λόγο αυτό, θεωρώ απαραίτητο στην περίπτωση του Ιτζεδίν τον ορισµό από την ∆ηµοτική Αρχή µιας Επιτροπής, η οποία θα προτείνει την καλύτερη λύση για την χρήση του µνηµείου σε συνεργασία ∆ήµου και κοινωνίας. Στο σηµείο αυτό, ως πρόεδρος της ΙΛΑΕΚ θα παρακαλούσα τον κ. ∆ήµαρχο να συµπεριλάβει στην Επιτροπή, εφόσον η πρόταση αυτή γίνει αποδεκτή, και εκπρόσωπο της Εταιρείας. Εξάλλου, πρώτος ο προκάτοχός του, πρώην δήµαρχος Σούδας κ. Γιάννης Περάκης, ήδη από το 2010 σε επίσκεψη της ΙΛΑΕΚ στο Ιτζεδίν είχε δηλώσει χαρακτηριστικά όταν έκανε πρόταση για δηµιουργία φορέα, «να υπάρχει αντιπρόσωπος από την ΙΛΑΕΚ, γιατί έχει µια σπουδαία ιστορική παρουσία κι εδώ πρέπει να παντρέψουµε την ιστορικότητα του χώρου µε την αντιστασιακή του συµπεριφορά».
4.Παράλληλα, η ∆ηµοτική Αρχή να προχωρήσει τις διαδικασίες για την υπογραφή Προγραµµατικής Σύµβασης µε την ΕΤΑ∆, το Υπουργείο Πολιτισµού και την Περιφέρεια Κρήτης για την υλοποίηση των έργων αποκατάστασης, ανάδειξης και χρήσης του µνηµείου. Μέσα από την Προγραµµατική αυτή θα συνταχθεί η εντελώς απαραίτητη µελέτη αποκατάστασης του συγκροτήµατος µε βάση και την χρήση που τελικά θα αποφασίσει το ∆ηµοτικό Συµβούλιο µετά την εισήγηση της Επιτροπής που προτείνεται παραπάνω.

*Η δρ. Μαρία Ανδρεαδάκη
- Βλαζάκη είναι επίτιµη
γεν. διευθύντρια Αρχαιοτήτων
και Πολιτιστικής Κληρονοµιάς, πρόεδρος ΙΛΑΕΚ