Το Καστέλι κατά τη βυζαντινή εποχή

Ο λόφος Καστέλι εξαιτίας της γεωγραφικής του θέσης δεν έπαψε ποτέ να έχει µια ιδιαίτερη σηµασία και κατά τις επόµενες της µινωϊκής περιόδους.

1 από 5

Κατά την παλαιοχριστιανική εποχή η µεγαλούπολη Κυδωνία υπήρξε έδρα της οµώνυµης επισκοπής. Στο κέντρο του λόφου, στη θέση της Ελληνο-Σουηδικής ανασκαφής και κάτω από τα υπολείµµατα του Βενετσιάνικου καθεδρικού ναού της Παναγίας (Duomo) εντοπίστηκαν τα ερείπια µιας µεγάλης βασιλικής, η οποία λόγω της θέσης της και της διαδοχής της χρήσης του χώρου από τους Βενετούς, φαίνεται ότι υπήρξε ο καθεδρικός ναός της πόλης.

Από τον 7ο αιώνα επικρατεί µεγάλη αναστάτωση στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου εξαιτίας των Αραβικών επιδροµών µε συνέπεια την εγκατάλειψη των παραλιακών πόλεων της Κρήτης και την ανάπτυξη της ενδοχώρας. Η Κυδωνία ωστόσο, αν και αναφέρεται στο βίο του Κυδωνιάτη αγίου Νικολάου του Στουδίτη ως «χωρίον» φαίνεται ότι εξακολούθησε να υπάρχει. Την περίοδο αυτή χρονολογείται και η ανακατασκευή του τείχους γύρω από την αρχαία ακρόπολη.

Η ύπαρξή του κατά τον 9ο αιώνα επιβεβαιώνεται από το βίο του Νικολάου, που αναφέρεται σε πολιορκία και σφαγές, µεταξύ των άλλων και των γονέων του. Ανάλογη οχύρωση εντοπίσαµε τα τελευταία χρόνια και στο Ηράκλειο, όπου υπάρχει η ίδια ακριβώς γεωγραφική διαµόρφωση, ο συνδυασµός δηλαδή ενός λόφου µε ένα υποτυπώδες φυσικό λιµάνι.

Η επιλογή των δυο θέσεων από την κεντρική διοίκηση έγινε εξαιτίας της ύπαρξης των δυο λιµανιών στα γενικώς αλίµενα βόρεια παράλια της Κρήτης για την επικοινωνία του νησιού µε την υπόλοιπη Αυτοκρατορία.

Ο οχυρωµατικός περίβολος κτίστηκε στη θέση του προηγούµενου, που εντοπίσαµε και χρονολογείται τουλάχιστον από την Ελληνιστική περίοδο στην οδό Κατρέ, λείψανα του οποίου ενσωµατώθηκαν στη νέα κατασκευή.

Για την ανέγερσή του χρησιµοποιήθηκε σε µεγάλη έκταση υλικό από το προηγούµενο τείχος, αλλά και αρχιτεκτονικά µέλη (κίονες, κιονόκρανα, παραστάδες, επιστύλια, κλπ) από κτήρια της αρχαίας πόλης που είχαν καταρρεύσει πιθανώς από σεισµούς. Η µελέτη του οικοδοµικού υλικού παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όσον αφορά στο παρελθόν της πόλης.

Το σχήµα του τείχους είναι ελλειψοειδές µε άξονα από δυτικά προς ανατολικά. Αποτελείται από 17 πύργους, κυρίως ορθογώνιου σχήµατος µε µεταπύργια περίπου 55 µέτρα. Εξαιτίας της διαµόρφωσης του εδάφους, σε άλλα σηµεία συµπληρώνει τον φυσικά οχυρό βράχο και σε άλλα, όπως στη νότια και τη νοτιοδυτική πλευρά είναι κτισµένο εξ ολοκλήρου από το έδαφος. Το τείχος, πάχους 2,50 µ. από τις εξωτερικές πλευρές του είναι κτισµένο από επεξεργασµένους λίθους, ενώ ενδιάµεσα είναι γεµισµένο µε ισχυρή χυτή τοιχοποιία.

Από τη νότια πλευρά αποκαλύφθηκε µέρος υγρής τάφρο, η οποία δεν επεκτείνεται ανατολικότερα εξαιτίας της κλίσης του εδάφους, γεγονός που επέβαλε την επικοινωνία της ανατολικής πύλης µε την πόλη µέσω µιας µονότοξης γέφυρας στο σηµείο ένωσης των οδών Κανεβάρω και ∆ασκαλογιάννη, η οποία φαίνεται σε παλιούς χάρτες και προπολεµικές φωτογραφίες.

Η επικοινωνία γινόταν από τέσσερις πύλες, που κατασκευάστηκαν από τους Βενετούς. Οι πύργοι είχαν από µια τοξοθυρίδα στα πλάγια µέτωπα. Ένας µεγάλος πύργος, «ο πύργος της τελευταίας άµυνας» στην πλατεία Ελευθερίου Βενιζέλου, µετατράπηκε κατά τον 18ο αιώνα σε κατοικία.

Με την επανίδρυση της πόλης των Χανιών το 1252, έγιναν εκτεταµένες εργασίες επισκευής και συµπλήρωσής του τείχους, αφού φαίνεται πως σωζόταν σε κακή κατάσταση. Ήδη από τον 14ο αιώνα η επέκταση της πόλης γύρω από την ακρόπολη υποχρέωσε τη Βενετία στην ανέγερση ενός νέου, ευρύτερου περιβόλου, ο οποίος δεν εντοπίστηκε, αλλά η ύπαρξή του προκύπτει µόνο από σχέδια και έγγραφα των αρχείων. Έτσι ήδη από τον 16ο αιώνα κτίστηκαν πάνω στο αχρηστευµένο Βυζαντινό τείχος µέγαρα και η Μονή της Santa Maria dei Miracoli.

Κατά το 19ο αιώνα το Βυζαντινό τείχος σχεδόν εξαφανίστηκε από πρόχειρες κατασκευές που κτίστηκαν µπροστά του στην πλατεία Ελευθερίου Βενιζέλου, τις οδούς Καραολή-∆ηµητρίου, Σήφακα και ∆ασκαλογιάννη. Από τη δεκαετία του 1970 το ΥΠΠΟ είχε ξεκινήσει τις διαδικασίες απαλλοτρίωσης και κατεδάφισης των κτισµάτων αυτών, που συνεχίζεται µέχρι σήµερα. Είχα την τύχη να είµαι τα τελευταία χρόνια υπεύθυνος του έργου έρευνας και αποκατάστασης του µνηµείου µε µια εκλεκτή οµάδα από επιστήµονες και έµπειρους συντηρητές και εργατοτεχνίτες στο πλαίσιο των έργων του Ταµείου ∆ιαχείρισης Πιστώσεων Αρχαιολογικών Έργων του ΥΠΠΟ από την Επιτροπή Ανάδειξης Οχυρώσεων Κρήτης, που καταργήθηκε δυστυχώς εξαιτίας των µνηµονίων. Από την έρευνα προέκυψε ότι το τείχος διέκοπτε τα υπολείµµατα από το µινωϊκό οικισµό, µπροστά από το τείχος υπήρχε προτείχισµα τουλάχιστον σε ένα µέρος του νότιου µετώπου, ακολουθούσε υγρή τάφρος και αντιτείχισµα κάτω από τις οδούς Καραολή-∆ηµητρίου και Σήφακα.

Κατά τις εργασίες, που πραγµατοποιήθηκαν έγινε πλήρης αποκάλυψη και συντήρηση των επιφανειών του τείχους, που συνεχίστηκαν από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων, συµπλήρωση της τοιχοποιίας και των τοξοθυρίδων και ανάδειξη του µνηµείου.

Σε σχέση µε την πλατεία της Μεραρχίας το τείχος είναι ορατό στη βόρεια και τη δυτική πλευρά της, ενώ ένα µέρος του στο µέσο της περίπου θα αποκαλυφθεί µε τις πρώτες εργασίες ανασκαφικής έρευνας.
Η βυζαντινή ακρόπολη των Χανιών στο λόφο Καστέλι είναι ένα ιδιαίτερης σηµασίας µνηµείο εξαιτίας της εποχής που κτίστηκε και της άριστης κατάστασης διατήρησής του. Η ύπαρξή του επιβεβαιώνει τη συνέχιση του ρόλου της περιοχής ως διοικητικού κέντρου και κατά τη Βυζαντινή περίοδο, κάτω από δύσκολες συνθήκες εξαιτίας της Αραβικής επιθετικότητας στην Ανατολική Μεσόγειο.

Η συνέχιση του έργου της έρευνας και ανάδειξής του επιβάλλεται, αφού πρόκειται για µοναδικής σηµασίας µνηµείο στην Κρήτη, σε συνδυασµό µε τις υπόλοιπες περιόδους, που καλύπτονται στην περιοχή της συνοικίας Καστέλι.

Η άµεση σχέση του µε το Οθωµανικό ∆ιοικητικό Κέντρο (Μεραρχία, Στρατώνες, Φυλακές) δίνουν µια ολοκληρωµένη εικόνα της πολυτάραχης ιστορίας του νησιού µας και δεν επιτρέπουν καµιά παρέκκλιση όσον αφορά στη χρήση του για οποιοδήποτε ιδιωτικό συµφέρον.

Γνωρίζουµε σαφώς τη θέση του και τη σχέση µε τα µνηµεία, τα οποία ένα Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυµα επιχειρεί ανερυθρίαστα να µετατρέψει σε ιδιωτική επιχείρηση και µάλιστα σε συνεργασία µε µια ξένη Εταιρεία, για την οποία φυσικά και είναι αδιάφορη η Ιστορία αυτού του τόπου.

*Ο Μιχάλης Ανδριανάκης είναι επίτιµος έφορος Αρχαιοτήτων