Το Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου δεν υπάρχει πια

Ο θεσµός της πόλης των Χανίων, της ‘‘Πόλης της Αρχιτεκτονικής’’, ο οποίος δηµιουργήθηκε για να ενταχθούν τα Χανιά στον πολιτιστικό χάρτη της χώρας και της Μεσογείου µε µια συγκεκριµένη ταυτότητα, το Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου, το γνωστό ΚΑΜ δεν υπάρχει πια. Ούτε κατ’ όνοµα.
Το θέµα είναι γνωστό από τα τέλη Νοεµβρίου 2023 αλλά ορισµένοι από εµάς αρνούµαστε να το δεχτούµε. Είναι µια ήττα για τον σύγχρονο πολιτισµό των Χανίων αυτό που συνέβη.
Κι έχει σηµασία οι αρµόδιοι και οι πολιτικοί εκπρόσωποι των Χανίων να βρουν µια λύση, που θα επαναφέρει το ΚΑΜ ως ευέλικτο, αυτοτελή, πολιτιστικό θεσµό.
Το Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου είναι ένα από τα πολλά θύµατα του προκρούστειου νόµου του Υπουργείου Εσωτερικών, ο οποίος κατήργησε από την 1η.1.2024 νοµικά πρόσωπα και κοινωφελείς επιχειρήσεις των ∆ήµων, πλήττοντας τη δυνατότητά τους να σχεδιάζουν και να υλοποιούν µε ευελιξία πολιτικές για διάφορους τοµείς, ιδιαίτερα δε για τον τοµέα του πολιτισµού, προνοµιακό πεδίο παρέµβασης της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Κρίσιµης σηµασίας, επίσης, είναι η κατάργηση των δοµών κοινωνικής φροντίδας. Ο νοµοθέτης δεν έλαβε καθόλου υπόψη τις δυσλειτουργίες από τον υπερσυγκεντρωτισµό και τη γραφειοκρατική δυσκαµψία των ∆ήµων, ούτε και τις ανάγκες που ήρθε να καλύψει η δηµιουργία αυτών των θεσµών.
Το ΚΑΜ, από την ίδρυσή του, είχε τη νοµική µορφή ∆ηµοτικής Επιχείρησης και στη συνέχεια Κοινωφελούς Επιχείρησης του ∆ήµου (2009). Ήταν υποχρέωση του ∆ήµου να εξασφαλίσει την αυτοτελή λειτουργία του Κέντρου µε τη µορφή ∆ηµοτικής Επιχείρησης, όπως όριζε η πρώτη Προγραµµατική Σύµβαση του ∆ήµου µε το ΥΠΠΟ (1996) για να εξασφαλισθεί η ορθή και απρόσκοπτη λειτουργία του, και πριν ακόµη δηµιουργηθεί η κτηριακή υποδοµή του (2002). Το Μεγάλο Αρσενάλι έγινε δυνατό να αποκατασταθεί, επειδή ακριβώς θα στέγαζε το ΚΑΜ. Ο όρος αυτός ήταν συµβατική υποχρέωση του ∆ήµου απέναντι στο Υπουργείο Πολιτισµού και το Ευρωπαϊκό Πρόγραµµα «Τουρισµός-Πολιτισµός», που χρηµατοδότησαν το έργο αποκατάστασης µε ένα, σχεδόν, δισεκατοµµύριο δραχµές, ποσό αστρονοµικό για την εποχή του.
Την περίοδο της οικονοµικής κρίσης, το ΚΑΜ συγχωνεύθηκε µε άλλες επιχειρήσεις στην ΚΕΠΠΕ∆ΗΧ– ΚΑΜ (2011) σε έναν «αταίριαστο γάµο», θα λέγαµε, µε δοµές που είχαν άλλο σκοπό και αντικείµενο, ωστόσο διατήρησε έναν διακριτό ρόλο και παρήγαγε έργο, µε τη φιλότιµη προσπάθεια των Προέδρων και των Επιτροπών που ανέλαβαν τη συνέχιση του έργου του, παρά την υποστελέχωση και υποχρηµατοδότησή του. Αν αυτή η συγχώνευση είχε κάποια δικαιολογία στην εποχή των µνηµονίων, σήµερα που η οικονοµική κατάσταση έχει βελτιωθεί, θα έπρεπε να αποκατασταθεί η προηγούµενη νοµική µορφή του ΚΑΜ, για να λειτουργεί όπως προβλεπόταν από τη σύστασή του, και για να µπορεί να αξιοποιεί πλήρως τις µεγάλες δυνατότητές του. Αντ΄ αυτού καταργήθηκε µαζί µε την ΚΕΠΠΕ∆ΗΧ.
Θα είχε ενδιαφέρον να µαθαίναµε τι απάντησε το Υπουργείο Εσωτερικών στο αίτηµα εξαίρεσης που υπέβαλε το ∆ηµοτικό Συµβούλιο για να εξαιρεθεί από την κατάργηση η ΚΕΠΠΕ∆ΗΧ – ΚΑΜ. ∆ιότι το ΚΑΜ πληροί τα δύο κριτήρια εξαίρεσης που έθεσε το Υπουργείο, του «εξειδικευµένου αντικειµένου» και της «ευρύτερης αναγνώρισης», και η ΚΕΠΠΕ∆ΗΧ στο σύνολό της, το τρίτο, το οικονοµικό κριτήριο. Το αντικείµενο του ΚΑΜ είναι όντως «εξειδικευµένο» και ξεχωριστό καθώς δεν υπάρχει άλλος φορέας στην ελληνική περιφέρεια που να ασχολείται µε την Αρχιτεκτονική. Μόνο το Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, που εδρεύει στην Αθήνα. Όσο για το κριτήριο της «ευρύτερης αναγνώρισης», θα αρκούσε, µαζί µε επιλεγµένες δράσεις της ΚΕΠΠΕ∆ΗΧ, να γίνει επισύναψη των ετήσιων προγραµµάτων, των δηµοσιευµάτων και των χαρακτηριστικών, υποδειγµατικών εκδόσεων του ΚΑΜ, που συνόδευαν όλες τις εκδηλώσεις του και αποτελούσαν πρωτογενή και πρωτότυπη παραγωγή για θέµατα χώρου και αρχιτεκτονικής – πολύτιµη συµβολή στον σύγχρονο πολιτισµό.
Με την ακτινοβολία του πρώτου καλλιτεχνικού διευθυντή του, του ∆ηµήτρη Αντωνακάκη, αλλά και µε τους µεταγενέστερους Προέδρους του, µε την ευφάνταστη συµβολή του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Χανίων και της Αρχιτεκτονικής Σχολής Χανίων, το ΚΑΜ συγκέντρωνε στις δραστηριότητές του την αφρόκρεµα της εγχώριας και ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής δηµιουργίας, έρευνας και εκπαίδευσης. Οι εξωστρεφείς συνεργασίες του µε Πρεσβείες, ξένους οργανισµούς και ευρωπαϊκούς θεσµούς έδωσαν την ευκαιρία να ανοίξει η πόλη τούς ορίζοντές της και να συµµετάσχει σε διεργασίες για την παραγωγή της σύγχρονης αρχιτεκτονικής σε µεσογειακή, ευρωπαϊκή και διεθνή κλίµακα. Ταυτόχρονα, το ΚΑΜ αναβάθµισε την ποιότητα του τουρισµού, συνετέλεσε στην επέκταση της τουριστικής περιόδου και ενίσχυσε τον επιστηµονικό και συνεδριακό τουρισµό της πόλης.

Τι πρόκειται να γίνει τώρα;

Οι αρµοδιότητες των καταργούµενων φορέων «δύναται» να ασκηθούν µε απόφαση του ∆ηµοτικού Συµβουλίου από τις υπηρεσίες των ∆ήµων ή από επιτροπή που αναλαµβάνει την εκπλήρωση των σκοπών του φορέα που καταργείται. Ταυτόχρονα, το προσωπικό και τα περιουσιακά στοιχεία µεταφέρονται στον ∆ήµο, σύµφωνα µε τον νόµο.
Όποιος γνωρίζει κατ΄ ελάχιστον τι σηµαίνει διοίκηση και λειτουργία ενός πολιτιστικού οργανισµού µπορεί εύκολα να καταλάβει ότι δεν είναι δυνατόν να υποκατασταθούν αυτές οι λειτουργίες ούτε από τις υπηρεσίες των ∆ήµων, που δεν διαθέτουν, και ευλόγως, την ειδική γνώση, ούτε από Επιτροπές, στις οποίες δεν εξασφαλίζονται τα µέσα για την υλοποίηση του έργου, δηλαδή η διοικητική υποστήριξη και το αναγκαίο προσωπικό. Και κυρίως, όταν δεν υπάρχει το στέλεχος εκείνο που θα διαθέτει όραµα και γνώσεις και θα είναι αφιερωµένο στην εκπλήρωση της αποστολής του φορέα. Κι εννοώ, βέβαια, τον καλλιτεχνικό (ή επιστηµονικό) διευθυντή, την αναγκαιότητα του οποίου φαίνεται να αγνοούν οι ∆ήµοι.
Στην πραγµατικότητα δηλαδή, σύµφωνα µε τα προβλεπόµενα από τον νόµο, οι πολιτιστικές δοµές των ΟΤΑ που καταργήθηκαν και θα απορροφηθούν από την κεντρική υπηρεσία του ∆ήµου, θα πάψουν να λειτουργούν ως θεσµοί που εκπληρώνουν έναν συγκεκριµένο σκοπό. Θα µείνει µόνο η κτηριακή και υλικοτεχνική υποδοµή τους, και ο ρόλος των ΟΤΑ θα συρρικνωθεί στην άχαρο ρόλο του «εκµισθωτή» και απλού διαχειριστή του χώρου.
Το ∆ηµοτικό Συµβούλιο Χανίων µε την 30/2024 απόφασή του, σύστησε ήδη τριµελή Επιτροπή υπό τον τίτλο «Επιτροπή ∆ιαχείρισης και Λειτουργίας Χώρων Πολιτισµού του ∆ήµου Χανίων», και ανακοίνωσε έναν κανονισµό του ∆ήµου, που ρυθµίζει τη διαδικασία ενοικίασης/παραχώρησης 17 χώρων πολιτισµού, οι οποίοι αναφέρονται ονοµαστικά. Εξαιρείται ρητά από τον κατάλογο ο χώρος της Πινακοθήκης, η οποία ενώ είχε διασωθεί από τη συγχώνευση του 2011, έχασε τώρα την αυτοτέλειά της. Ωστόσο, ο κανονισµός αναφέρει ότι «η λειτουργία της Πινακοθήκης καθορίζεται από τα όργανα του ∆ήµου και φιλοξενεί εκθέσεις που διοργανώνονται από τον ίδιο τον ∆ήµο Χανίων». Καµία νύξη όµως δεν γίνεται για τους άλλους χώρους. Ανάµεσά τους, η άλλη µεγάλη πληγή στο φιλότιµό µας, για την οποία δεν θα γίνει λόγος τώρα: Η πατρική οικία των Γιάννη και Μίκη Θεοδωράκη στον Γαλατά.
Η έδρα του ΚΑΜ, έτσι όπως περιγράφεται στεγνά στον κανονισµό των πολιτιστικών χώρων του ∆ήµου, φαντάζει σαν ένα κέλυφος που έχει χάσει την ψυχή του, 22 µόλις χρόνια µετά την επανάχρησή του: Το Μεγάλο Αρσενάλι, το οποίο έχει δύο χώρους: τον συνεδριακό µαζί µε την αίθουσα «∆ίλοβο» στον δεύτερο όροφο και τον εκθεσιακό χώρο στο ισόγειο.
Για να ολοκληρωθεί η διαδικασία χρηµατοδότησης και οι εργασίες αποκατάστασης αυτού του κτηρίου, που έχει δηµοσιευθεί πολλές φορές σε έγκυρα αρχιτεκτονικά περιοδικά ως σηµαντικό δείγµα της δηµόσιας ελληνικής αρχιτεκτονικής, και περιλαµβάνεται στην έκδοση του ΥΠΠΟ µε τα έργα που πραγµατοποίησε µε το Β΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, εργάστηκαν σκληρά και συστρατεύθηκαν πολλοί άξιοι άνθρωποι, κυνηγώντας, ως συνήθως, τις προθεσµίες για να µη χαθούν τα κονδύλια, «ενσωµατώθηκε» πολύ ταλέντο και µεράκι και τεχνικές καινοτοµίες στη στερέωση και ανακατασκευή του, ώστε να γίνει ένα κτήριο που να ταιριάζει στην Αρχιτεκτονική. Η ολοκλήρωσή του άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο στη ζωή της παλιάς πόλης και ευρύτερα των Χανίων.

“…Η αρχιτεκτονική ήταν και είναι το συγκριτικό πλεονέκτηµα της πόλης των Χανίων και κανείς δεν µπορούσε και δεν µπορεί να το αρνηθεί. Εγκαταλείφθηκε αυτό το όραµα; Εάν ναι, θα ήταν καλό να γνωρίζαµε κι εµείς οι πολίτες τους λόγους… “

Τα Χανιά αποφάσισαν να αποκτήσουν το brand name (για να χρησιµοποιήσω τον όρο της εποχής) της πόλης της Αρχιτεκτονικής, µετά από βασανιστική διαβούλευση: Επέλεξαν την Αρχιτεκτονική γιατί η πόλη µπορούσε να στηρίξει µε το αρχιτεκτονικό της απόθεµα και το σύγχρονο δυναµικό της αυτή την επιλογή, όπως στήριξε και στη συνέχεια τη δηµιουργία της Αρχιτεκτονικής Σχολής. Η αρχιτεκτονική ήταν και είναι το συγκριτικό πλεονέκτηµα της πόλης και κανείς δεν µπορούσε και δεν µπορεί να το αρνηθεί.
Εγκαταλείφθηκε αυτό το όραµα; Εάν ναι, θα ήταν καλό να γνωρίζαµε κι εµείς οι πολίτες τους λόγους. Εάν δεν έχει εγκαταλειφθεί, όπως ευχόµαστε να συµβαίνει, θα θέλαµε να γνωρίζουµε τι σκοπεύει να κάνει ο ∆ήµος Χανίων για να ξαναζωντανέψει αυτό το όραµα. Πώς σκέφτεται να δώσει ξανά υπόσταση στο Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου και πώς θα εξασφαλίσει την απρόσκοπτη εκπλήρωση της αποστολής του. Τα ερωτήµατα αυτά απευθύνονται, επίσης, σε όλους τους τοπικούς άρχοντες, τους πολιτικούς εκπροσώπους και τους πολίτες, γιατί αν η πόλη µας δεν βρει τον τρόπο να στηρίξει έναν θεσµό που την εκπροσωπεί, σηµαίνει ότι είµαστε όλοι ηττηµένοι.