Η αρχιτεκτονική σχολή του Πολυτεχνείου Κρήτης φαίνεται να έχει πραγματοποιήσει μια θαυμάσια εργασία για τους Κουλέδες της Κρήτης, και ειδικά των Χανίων, όπως επίσης και η αρχιτέκτονας Αιμιλία Κλάδου που τόσα πολλά της οφείλουν τα Χανιά.
Eγώ δεν έχω καμία από τις γνώσεις των ειδικών επιστημόνων, ούτε την, ως εκ τούτου, δυνατότητα να αναφερθώ στο θέμα με ολοκληρωμένη εργασία. Απλώς στις δεκαετίες της οδοιπορίας μου στην υπέροχη φύση των Χανίων μας συνάντησα πολλά, έμαθα πρακτικά πολλά, και όλα αυτά τα αγάπησα και κάποιες φορές επιθυμώ να καταγράψω τις εμπειρίες μου.
Έτσι λοιπόν, συζητώντας με κατοίκους της υπαίθρου εντόπισα κάποιες θέσεις Κουλέδων, κυρίως σε μια διαδρομή που κατά ένα τρόπο «κυκλώνει» τα Σφακιά, και τους ανέφερα και στο βιβλίο μου “Μνήμες Σαμαριάς”. Στο καταχωρούμενο πρόχειρο σχεδίασμα, που είναι απλώς ενδεικτικό και χωρίς σχέση με τους σημερινούς δρόμους, όπως και οι αποστάσεις μεταξύ κουλέδων δεν έχουν σχέση με τις πραγματικές.
Από τους κουλέδες αυτούς λίγοι αποτελούσαν στρατώνες και οι περισσότεροι απλώς φυλάκια που επανδρώνονταν από στρατιώτες των κεντρικών κουλέδων.
Κατά τους ιστορικούς, όταν τον Νοέμβριο του 1867 ανέλαβε γενικός διοικητής στην Κρήτη ο Χουσεΐν Αυνή Πασάς, αποφάσισε τη μόνιμη παραμονή τουρκικού στρατού σε διάφορα επίκαιρα σημεία. Διάλεξε τα σημεία αυτά και έχτισε κάστρα που μπορούσαν να κρατήσουν μέχρι δύναμη λόγου. Τα περισσότερα χτίστηκαν σε κορυφές ή άλλα υψηλά ευρισκόμενα σημεία, ώστε να έχουν οπτική επαφή μεταξύ τους και η επικοινωνία πρέπει να γινόταν με φωτιές ή άλλα οπτικά σήματα και σπάνια με είδος σάλπιγγας.
Χτίστηκαν με σχέδια και επίβλεψη Γάλλων ή Άγγλων μηχανικών και σκοπό είχαν να ελέγχεται μόνιμα κάθε περιοχή και να προλαβαίνονται οι αναταραχές, όπως αυτές της επανάστασης του 1866-69. Η χρήση του όμως δεν κράτησε για πολύ, γιατί δεν ήταν εύκολος ο ανεφοδιασμός και η συντήρηση τους, αλλά και γιατί τους κατέστρεφαν οι Κρητικοί επαναστάτες, και οι Τούρκοι τους εγκατέλειψαν βάζοντας φωτιά οι ίδιοι. Αλλά και οι Κρητικοί επαναστάτες είχαν καταστρέψει πολλούς.
Ο πλέον δύσκολος στην κατασκευή θα ήταν στο Αγγελοκάμπι, ανατολικά της Αγίας Ρουμέλης, σε έναν δυσπρόσιτο ορεινό όγκο. Ο πάνω Κουλές ο μικρός και ο κάτω ο μεγάλος. Επίσης, αυτός στην Τρυπητή όπου υπήρχε ο αρχαίος ναός. Στον άλλο, πάνω από Αγία Ρουμέλη, τον Πίσκοπο κεντρικό με θαυμαστή κατασκευή των θαλάμων, τζακιών, δεξαμενής, νερού κ.λπ. είχε κάποτε προταθεί να φτιαχτεί μικρό τελεφερίκ. Πιο ψηλά εκεί είναι ο μικρός κουλές ή Πυργιούλι.
Στην άκρη του γκρεμνού, ανατολικά του Πισκόπου είχα προ χρόνια επισημάνει ιερό κορυφής της Κοινής Ελληνιστικής μάλλον περιόδου. Ακόμα και πάνω από το χωριό Σαμαριάς υπήρξε τουρκικός κουλές. Πρόσφατα σε δύο περιπτώσεις πραγματοποιήθηκαν διασώσεις περιπατητών που εγκλωβίστηκαν στα κακοτράχαλα γκρεμνά πλησίον του κουλέ αυτού.
Στη Xώρα Σφακίων, εκτός τον βενετσιάνικο πύργο, υπήρχε βόρεια και ψηλότερα ο Κουλές με τη μαρμάρινη, με ανάγλυφα τουρκικά γράμματα, πύλη του οποίου είχαν μέχρι πρότινος σαν εξωτερικό σκαλοπάτι στον ναό των Αγίων Αποστόλων στη Χώρα.
Υπάρχουν, ιδίως για τους μη ειδικούς, πολλές απορίες και ερωτήματα για όλες αυτές τις κατασκευές. Τόσο τεράστια έργα τα κυριότερα, πόσο χρονικό διάστημα χρειάστηκε να κατασκευαστούν, με ποιες αγγαρείες ντόπιων έγινε εξόρυξη και πώς μεταφέρθηκαν ως εκεί τόσες χιλιάδες λίθοι, ιδίως στα απόκρυμνα σημεία.
Πώς έφθασαν ως εκεί τα αντικείμενα εξοπλισμού και πώς εφοδιάζονταν με τα απαιτούμενα, ιδίως στους στρατώνες, για την διαβίωση. Τι απέγιναν τα πυροβόλα στους κεντρικούς και όλα τα άλλα που υπήρχαν εκεί.
Σε πρόσφατη ημερίδα και δημοσίευση προτάθηκε οι κουλέδες αυτοί να αποτελέσουν σημεία επισκέψεως από τους πεζοπόρους του μονοπατιού Ε4 στη διαδρομή Παλαιόχωρα – Πλακιάς διέρχεται πλησίον. Αυτοί είναι ελάχιστοι και νομίζω ότι ο πεζοπόρος δεν θα διαθέσει χρόνο για μια λοξοδρόμηση – επίσκεψη τους και αυτό εκ πείρας.
Εξάλλου, παρότι τ’ αξιοθέατα και μέρος της ιστορίας μας, που μας θυμίζουν περίοδο βάρβαρης κατοχής, νομίζω ότι στη διαδρομή αυτού του Ε4 συνολικού μήκους, περίπου 100 χιλιομέτρων και διαρκείας 40 ωρών, αν πραγματοποιηθεί συνεχόμενα υπάρχουν αλλά πολιτιστικά και ιστορικά ενδιαφέροντα που αφορούν αυτόν τον τόπο και όχι να θυμίζουν κατακτητές. Σύντομα αναφέρω: πάνω από δέκα εκκλησίες, βυζαντινές ή άλλες, τοιχογραφημένες, με κυριότερες την Παναγία Αγίας Ρουμέλης, Άγιο Παύλο, Αγ. Γεώργιο στους Κομητάδες με τοιχογραφίες του ι. Ι. Παγωμένου κ.λπ. υπάρχουν αρχαιολογικά κατάλοιπα, όπως της Τάρρας, του Φοίνικα, του λιμανιού της Απολλωνίας, του Αγίου Νικήτα κ.λπ. Και επίσης αναπόσπαστα της ιστορίας μας, όπως η Θυμιανή Παναγία τα σπήλαια θυσία Αγιασμάτσι και Σχιστή, η καγκελαρία των Σφακίων στο Λουτρό και άλλα. Αυτή είναι η πολιτιστική μας κληρονομιά και τα δικά μας μνημεία.
Ας σημειωθεί ότι από αρκετά χρόνια η Σαμαριά δεν είναι υπερκορεσμένη από επισκέπτες, αφού όπως η περίοδος δεκαετίας 1990 με σχεδόν 300.000 διερχόμενους, και σήμερα στο ήμισυ. Ορισμένα από τα 32 φαράγγια των Σφακίων, μικρά ή μεγάλα, ξεκινούν από τις υπώρειες των Λευκών Ορέων. Τα άλλα από κάπως χαμηλότερα, όπως του Καλλικράτη, και τα επόμενα προς ανατολάς. Όσο για την πολιτιστική μας κληρονομιά που φωλιάζει στα Λευκά μας Όρη, αυτή την αποτελούν οι εκατοντάδες Κούμοι – Μιτάτα, με μοναδική λαϊκή αρχιτεκτονική, (βλέπε βιβλίο “Κούμοι- Μιτάτα και βοσκοί στα Λευκά Όρη”) εγκατεσπαρμένα σε όλο το μήκος των 45 χιλιομέτρων της Μαδάρας μας που αποτελείται από πάνω από 50 κορυφές με υψόμετρο 2000 μέτρων και πλέον άλλες τόσες από 1500-200 μέτρα.
Κανείς όμως δεν ενδιαφέρθηκε ακόμα και γι’ αυτά τα αριστουργήματα και ιδίως όσα είναι με το εκφορικό σύστημα και από σχιστολιθικές πλάκες. Ακόμα η πολιτιστική μας κληρονομιά μας παραδόθηκε από τους ανθρώπους της Σαμαριάς και τους άλλους παλαιούς Σφακιανούς.
