Προκοπίου Παυλόπουλου
Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2021, σελ. 268
Eνα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο το οποίο εστιάζει στα σύγχρονα προβλήματα της εποχής μας και στη κρίση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας με συγγραφέα το πολυγραφότατο τέως Πρόεδρο της Δημοκρατίας (τ.ΠτΔ) Κο Προκόπιο Παυλόπουλο εξεδόθη πρόσφατα από τις εκδόσεις Gutenberg.
Στο πόνημα αυτό ο συγγραφέας διερευνά αφ’ ενός τις αμοιβαίες σχέσεις μεταξύ αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και ελευθερίας και αφ’ ετέρου προσπαθεί να τεκμηριώσει γιατί η παρακμιακή πορεία της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας είναι το αποτέλεσμα της παρακμής της ελευθερίας λόγω της περιστολής της.
Η κρίση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας γίνεται αντιληπτή με την αυξανόμενη έλλειψη της εμπιστοσύνης των πολιτών προς το κράτος και τους θεσμούς του όσον αφορά τη διασφάλιση των κοινωνικών δικαιωμάτων τους, της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας τους και της υπεράσπισης των ανθρώπινων αξιών. Ο τ. ΠτΔ θεωρεί ότι οι τελευταίες τρεις δεκαετίες αποτελούν μία περίοδο παρακμής της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας καθώς μετά τη πτώση του τείχους του Βερολίνου το 1989 έχουν αλλάξει πολλά πράγματα.
Ενδεικτικά αναφέρει ότι σήμερα δεχόμαστε περιορισμούς των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών εν ονόματι του δημοσίου συμφέροντος η διαχείριση του οποίου επαφίεται σε ειδικούς οι οποίοι κατέχουν την “αλάνθαστη και αυθεντική γνώση”.
Οι τρείς πρόσφατες δεκαετίες παρακμής της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν σαν χαμένος χρόνος για την ελευθερία και τη δημοκρατία. Η εκχώρηση θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών σε ειδικούς επαΐοντες που δεν διαθέτουν δημοκρατική νομιμοποίηση αποτελεί μία μορφή “εθελούσιας δουλείας” η οποία σταδιακά διαβρώνει και υποθάλπτει την ικανότητα των πολιτών να αντισταθούν σε καθεστώς ανελευθερίας.
Οι πολίτες αντιλαμβανόμενοι τη παρακμή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας είναι φυσικό να πενθήσουν ή να μελαγχολήσουν. Καθώς όμως θα περάσει η χρονική περίοδος του πένθους για τη παρακμή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας οι πολίτες θα εξεγερθούν/επαναστατήσουν, νοηματοδοτώντας την ύπαρξη τους, διαμαρτυρόμενοι για την συρρίκνωση της ελευθερίας τους και θέτοντας όρια στην εξουσία τα οποία δεν επιτρέπεται να υπερβεί. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία, αναφέρει ο κος Πρ. Παυλόπουλος, εγγυάται την ελευθερία του πολίτη μέσω της δημιουργίας “θεσμικών αντιβάρων”.
Στα πλαίσια αυτά είναι σημαντική η δημιουργία του “κανόνα δικαίου” ο οποίος βασίζεται στα δεδομένα της υπάρχουσας κοινωνικής και οικονομικής πραγματικότητας και υποδομής.
Ο κανόνας δικαίου περιορίζει την αυθαιρεσία συμπεριλαμβανομένης τυχόν κρατικής αυθαιρεσίας. Στα πλαίσια της φιλελεύθερης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας πρωταρχικό ρόλο έχει η υπεράσπιση της αξίας του ανθρώπου και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας του. Η ουσιαστική όμως ελευθερία των πολιτών δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή χωρίς τη διασφάλιση της ισότητας των ευκαιριών αλλά και της ισότητας στην αφετηρία εκκίνησης της ζωής τους.
Αυτό είναι δυνατόν να επιτευχθεί, αναφέρει ο τ.ΠτΔ, με τη δημιουργία του κοινωνικού κράτους δικαίου το οποίο μέσω της παροχής κοινωνικών δικαιωμάτων στους πολίτες μπορεί να διασφαλίσει τις προαναφερθείσες ισότητες για αυτούς.
Η ελευθερία αποτελεί ουσιώδες χαρακτηριστικό της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας αναφέρει ο συγγραφέας. Στην αρχαία Ελληνική σκέψη και στο έργο του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη η ελευθερία ήταν συνδεδεμένη με την έννοια της ευθύνης ενώ ο Επίκτητος και οι Στωικοί επικεντρώθηκαν στον αυτοπεριορισμό του ατόμου και στην εστίαση σε όσα είναι εφικτό και δυνατόν να επιτύχει αποφεύγοντας το πόνο, τη λύπη και τη στενοχώρια. Ο τ.ΠτΔ αναφέρεται στις σκέψεις και το έργο των εκφραστών του διαφωτισμού και των διάδοχων τους σχετικά με τη “νεωτερική σύλληψη της ελευθερίας” εστιάζοντας στους J. Locke, Montesquieu, Ben. Constant και Al. De Tocqueville.
Η “εξωστρεφής” σύλληψη της ελευθερίας στους στοχαστές αυτούς προσδιορίζεται σαν η κατάσταση εκείνη όπου ο κάθε ένας μπορεί με ασφάλεια να δημιουργήσει και να αναπτύξει τη προσωπικότητα του. Οι προαναφερθέντες στοχαστές επισημαίνουν το κύριο κίνδυνο που απειλεί την ελευθερία ο οποίος σχετίζεται με τον εφησυχασμό κατά την απόλαυση της καθημερινότητας και την αποποίηση του δικαιώματος συμμετοχής στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας. Αναφέρονται επίσης σε κινδύνους που την απειλούν στους οποίους συμπεριλαμβάνονται η ισοπεδωτική ισότητα και η τυραννία της πλειοψηφίας.
Ο κ. Πρ. Παυλόπουλος θεωρεί ότι οι θεμελιώδες συνιστώσες της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας που εγγυώνται την ελευθερία περιλαμβάνουν: α) Διαδικασίες που εγγυώνται την αποτελεσματική άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου τα οποία συνθέτουν την έννοια της ελευθερίας και συνδέονται με τη λαϊκή κυριαρχία, και β) Διαδικασίες που εγγυώνται άλλα δικαιώματα τα οποία αφορούν την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και της αξίας του ατόμου. Επιπρόσθετα θεωρεί ότι η χριστιανική διδασκαλία μέσω των αρχών και των αξιών της αποτελεί σύμμαχο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας ενώ ταυτόχρονα συνιστά το τρίτο πυλώνα του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου ο κ. Πρ. Παυλόπουλος εστιάζει στα κύρια σημεία της παρακμιακής πορείας της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και της ελευθερίας. Θεωρεί ότι λόγω της αυξανόμενης πολυπλοκότητας των προβλημάτων στη σημερινή εποχή της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας και της ταχύτατης τεχνολογικής εξέλιξης ο ρόλος της εκτελεστικής εξουσίας είναι ιδιαίτερα ενισχυμένος σε βάρος της νομοθετικής και δικαστικής εξουσίας.
Στα πλαίσια αυτά το σύγχρονο κράτος αδυνατεί να προσφέρει στους πολίτες του τις απαραίτητες εγγυήσεις για την ικανοποίηση των κοινωνικών δικαιωμάτων τους με αποτέλεσμα τη διάβρωση της εμπιστοσύνης των πολιτών στους θεσμούς του. Δύο σημαντικές αιτίες, θεωρεί ο τ.ΠτΔ, ότι επιτείνουν την αβεβαιότητα των πολιτών ως προς την επαρκή και αποτελεσματική διακυβέρνηση του κοινωνικού συνόλου. Κατ’ αρχάς οι αστοχίες της οικονομικής παγκοσμιοποίησης έχουν οδηγήσει σε μεγάλες/ακραίες οικονομικές ανισότητες και σε κοινωνίες πολλών ταχυτήτων ενώ στο θεσμικό επίπεδο το “οικονομικό” έχει επικρατήσει του “πολιτικού”. Ταυτόχρονα η οικολογική ανισορροπία και η εντεινόμενη κλιματική αλλαγή οδηγούν στην επιδείνωση της ποιότητας της ζωής και δημιουργούν αισθήματα απαισιοδοξίας για τη ζωή στο μέλλον σε ένα πλανήτη με υποβαθμισμένα οικοσυστήματα και ελλειμματικούς φυσικούς πόρους.
Η ταχύτητα των τεχνολογικών αλλαγών στη σημερινή εποχή της 4ης τεχνολογικής/βιομηχανικής επανάστασης επιτείνει την υπάρχουσα αβεβαιότητα για τις επιπτώσεις της τεχνητής νοημοσύνης στον άνθρωπο και τους φόβους για πιθανή ευρεία τεχνολογική ανεργία λόγω της επέλασης των μηχανών και των ρομπότ. Ταυτόχρονα αυξάνεται ο προβληματισμός και ο φόβος για τη πιθανότητα περιθωριοποίησης του ανθρώπου στο θαυμαστό καινούργιο κόσμο που ανατέλλει.
Ενώ ο K. Marx κατά τη 1η βιομηχανική επανάσταση διαπίστωσε και ανέλυσε την εκμετάλλευση του ανθρώπου από άνθρωπο σήμερα ο Y.N. Harari εκτιμά ότι στο μέλλον ο άνθρωπος είναι πιθανόν να περιθωριοποιηθεί καθώς θα είναι πλέον αχρείαστος και ασήμαντος στο νέο κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον.
Ο κ. Πρ. Παυλόπουλος αναφέρει ότι η ύπαρξη του “κανόνα δικαίου” είναι κεφαλαιώδους σημασίας για τη λειτουργία του κράτους δικαίου ενώ η δημιουργία του είναι συνάρτηση του υπάρχοντος κοινωνικού και οικονομικού περιβάλλοντος. Καθώς όμως η κοινωνικοοικονομική υποδομή μεταβάλλεται γρήγορα στα πλαίσια της οικονομικής παγκοσμιοποίησης και των τεχνολογικών αλλαγών ο κανόνας δικαίου διαβρώνεται και εξασθενεί καθώς δεν έχει προλάβει να συλλάβει το νέο κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον και να προσαρμοστεί σε αυτό.
Η αποδυνάμωση του κανόνα δικαίου έχει σαν αποτέλεσμα τη διάβρωση του κράτους δικαίου, της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και της ελευθερίας.
Στις σύγχρονες δημοκρατίες, αναφέρει ο τ.ΠτΔ, η έννοια της ισότητας είναι κεφαλαιώδους σημασίας. Στα δημοκρατικά συντάγματα αυτή εμφανίζεται σαν: α) Ισότητα ενώπιον του νόμου, β) Ισότητα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, γ) Ισότητα των ευκαιριών και ισότητα στην αφετηρία, και δ) Ισότητα ενώπιον των δημοσίων βαρών.
Οι ακραίες ανισότητες που παρατηρούνται σήμερα, αναφέρει, έχουν σαν αποτέλεσμα τη στρέβλωση των αρχών του κλασσικού καπιταλιστικού συστήματος και την υπονόμευση των ιδεών του φιλελευθερισμού. Μετά το 2ο παγκόσμιο πόλεμο και κυρίως μετά τη δεκαετία του ’70 επεκράτησαν στη δύση οι απόψεις εκείνων των οικονομολόγων (όπως του M.Friedman, A.M.Okun κ.α.) οι οποίοι θεώρησαν αναγκαίο το περιορισμό του κράτους και το προσανατολισμό των επιχειρήσεων κυρίως στην αύξηση των κερδών τους αδιαφορώντας για τις υποχρεώσεις τους προς το κοινωνικό σύνολο.
Παρά το γεγονός ότι διακεκριμένοι οικονομολόγοι στο παρελθόν (J.M. Keynes) αλλά και σύγχρονοι (J. Stiglits, P. Krugman) εξέφρασαν αντίθετες απόψεις δεν μπόρεσαν να πείσουν με αποτέλεσμα τα τελευταία τριάντα χρόνια να επικρατήσει στη Δύση το σύστημα που είναι σήμερα γνωστό σαν “καπιταλισμός της ελεύθερης αγοράς”.
Το αποτέλεσμα ήταν η σταδιακή αποδυνάμωση/κατάρρευση του κοινωνικού κράτους το οποίο άνθησε στη δύση μετά το 2ο παγκόσμιο πόλεμο και εξασφάλισε στους πολίτες πληθώρα κοινωνικών δικαιωμάτων.
Mετά την επικράτηση των απόψεων των “οικονομολόγων του νέο-φιλελευθερισμού” και τη πτώση του τείχους του Βερολίνου, το 1989, το κοινωνικό κράτος στη δύση, αναφέρει ο συγγραφέας, ακολούθησε καθοδική/παρακμιακή πορεία με δυσμενείς επιπτώσεις στους οικονομικά ασθενέστερους πολίτες. Ένας απρόσκλητος όμως μικροσκοπικός ιός (SARS-CoV-2) που προκάλεσε τη πρόσφατη πανδημία COVID-19 στάθηκε η αφορμή της επαναφοράς του κοινωνικού κράτους αναφέρει ο τ.ΠτΔ. Οι κυβερνήσεις και πολίτες αντελήφθησαν ότι χωρίς την συντονισμένη δράση ενός αποτελεσματικού και καλά οργανωμένου κράτους παγκόσμιες απειλές σαν αυτή του πρόσφατου κορονοϊού είναι αδύνατον να αντιμετωπισθούν χωρίς να προκαλέσουν χάος και οδύνη.
Ο κ. Πρ. Παυλόπουλος καταλήγει ότι τις τρεις τελευταίες δεκαετίες η αντιπροσωπευτική δημοκρατία ακολουθεί φθίνουσα πορεία που χαρακτηρίζεται από πολιτική και θεσμική παρακμή.
Είναι εμφανής η επικράτηση του “οικονομικού επί του πολιτικού” όπου οικονομικά συμφέροντα συνεπικουρούμενα από ελεγχόμενα μέσα μαζικής ενημέρωσης χωρίς καμία θεσμική νομιμοποίηση επηρεάζουν τη λήψη καθοριστικών αποφάσεων θέτοντας τους πολιτικούς σε δεύτερη μοίρα. Ταυτόχρονα τα εξωθεσμικά οικονομικά συμφέροντα έχουν αποκτήσει τη δύναμη, με τη βοήθεια των μέσων μαζικής ενημέρωσης, να απομειώνουν το κύρος και την επιρροή των πολιτικών ηγεσιών.
Ποιός όμως θα υπερασπίσει τη παρακμάζουσα αντιπροσωπευτική δημοκρατία, τα απειλούμενα κοινωνικά δικαιώματα των πολιτών και την ελευθερία που περιορίζεται στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες όπου επικρατεί μία στρεβλή ανάπτυξη διερωτάται ο συγγραφέας ; Θεωρεί ότι το βάρος υπεράσπισης τους πέφτει στους ώμους της κοινωνίας των πολιτών και όχι της πολιτικής κοινωνίας.
Η κοινωνία των πολιτών εξεγειρόμενη καλείται να υπερασπισθεί τις αξίες της φιλελεύθερης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και της ελευθερίας που απειλούνται όπως ο “εξεγερμένος/επαναστατημένος άνθρωπος” του Al. Camus.
Το νέο πόνημα του κ. Πρ. Παυλόπουλου προσφέρει “τροφή για σκέψη” για τα σύγχρονα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι δυτικές κοινωνίες και το δέον γενέσθαι ενώ θα μπορούσε να λεχθεί ότι διαπνέεται από απαισιοδοξία αναφερόμενος στους στίχους του ποιητή Μιχ. Κατσαρού, “Μην αμελήσετε. Πάρtε μαζί σας νερό. Το μέλλον μας θα έχει πολύ ξηρασία” [“Θα σας περιμένω” – Κατά Σαδδουκαίων, 1953].
