Αφορμή για το παρακάτω θέμα μου έδωσε η αναφορά του αγαπητού Μιχάλη Κατσανεβάκη στον κούμο μιτάτου Βιτσιλέ.
Είναι αξιοπερίεργο πώς μετακινούσαν οι κατασκευαστές τους ογκόλιθους στη βάση του που πρέπει να είχαν βάρος πάνω από διακόσιες οκάδες.
Στην περιοχή είχαν τα αιγοπρόβατα τους προπολεμικά το καλοκαίρι από το μοναστήρι της Αγίας Τριάδας Ακρωτηρίου. Είναι κρίμα που ο Δήμος Αποκορώνου δεν συμπεριέλαβε στα μνημεία του σαν μνημεία λαϊκής αρχιτεκτονικής θαυμαστά και χώρους παραδοσιακής τυροκομίας, τα μιτατοκαθίσματα στην Πετρόκουρτα, στις Χώρες και τις Γούρνες και το θαυμαστότερο στην Κρήτη του Πατσούρου από Τζιτζιφέ. Ούτε και η Εφορεία Νεώτερων μνημείων. Θα ασχοληθώ από τα “Χ.ν.” σύντομα και εκτενώς και με τοιχώματα ξερολιθιάς, πάχους ενός μέτρου.
Αντιγράφω σχετικά από το βιβλίο μου “Κούμοι- Μιτάτα και βοσκοί στα Λευκά Όρη”
Βιτσιλέ Μιτάτο. Πρόκειται για ένα κτίσμα μεγαλιθικό, μπορεί να πει κανείς, ένα κτίσμα δράκων ή υπερανθρώπων. Ο κεντρικός κούμος δεν κατασκευάστηκε από σχιστολιθικές πλάκες αλλά από τεράστιες πέτρες, μερικές από τις οποίες πρέπει να υπερβαίνουν σε βάρος τα διακόσια κιλά.
Η πρόσβαση προς αυτό γίνεται δίπλα από την κτηνοτροφική εγκατάσταση του Ανδρέα Πλατσιδάκη, στον ορεινό δρόμο Μελιδόνι- Χώσες. Η ανάβαση απαιτεί πεζοπορία μισή ώρα. (Μιτάτο Πλατσιδάκη, υψόμετρ. 880 μ. και 6 χλμ. από Μελιδόνι). Το μιτάτο βρίσκεται σε υψόμετρο 1000 μέτρων, κοντά στα Τρία Κορφάλια. Η διάμετρος του κεντρικού κούμου είναι 6 μέτρα και το ύψος θόλου 5 μέτρα καθαρό. Μόλις εισέλθουμε σ’ αυτόν, δεξιά, είναι χωρισμένος με τοίχο, όπου έχει διαμορφωθεί το τυροκέλι και ψηλότερα ένα είδος οντά. Η είσοδος έχει διαστάσεις 1,70×1,30×0,70 μ. το πάχος του τοιχώματος είναι 1 μέχρι 1,20 μέτρα και στην πόρτα 1,50 μ. Υπάρχει περιφερειακά Β.Δ. πολύ μεγάλη κούρτα.
Είναι από τους δύο τρεις κούμους στα Λευκά Όρη που είχε δεύτερο όροφο (πατάρι), που είχε δημιουργηθεί με κορμούς δέντρων για δοκάρια.
Η περιοχή είναι κατάφυτη από κυπαρίσσια, ασφένταμους, αγκάραθους και κάθε λογής θάμνους, τον δε Οκτώβριο ανοίγουν τα υπέροχα φθινοπωρινά κυκλάμινα.
Βόρεια του κόσμου υπάρχει νεότερο μικρό κτίσμα και Ν.- Ν.Δ. στέρνα. Βόρεια υπάρχει ακόμη κηπαλάκι 10x 6 μ. Η θέα προς Ακρωτήρι, Κεραμειά, Σούδα, Αποκόρωνα κ.λπ. είναι υπέροχη. Ο κούμος, μέχρι ορισμένο ύψος εξωτερικά, έχει δελυετρο ξηρολιθικό τοίχισμα για στήριξη, το γνωστό ως φουστάνι του κούμου.
Ηλικιωμένοι Μελιδονιανοί λένε πως το χτίσιμο του άρχισε το 1903 από τον Πλατσιδοδημήτρη και έχτισε μέχρι το ανώφλι, όπου χάραγμα.
Από εκεί και πάνω χτιζόταν μερικά χρόνια με κύριο τεχνίτη τον Ανδρέα Βαγιωνή και βοσκούς. Κάθε χρόνο και ένα γωνάρι χτίζανε. Στον κούμο αυτό τυροκομούσε ο Ανδρέας Πλατσιδάκης μέχρι το 1986, οπότε έχτισε το κάτω, στον δρόμο, τυροκομείο. Προς τα Τρία Κορφάλια υπάρχει πηγή νερού.
Ο κάτω κούμος Βιτσιλέ. Ο διπλός Κάτω Κούμος βρίσκεται 100 περίπου μέτρα Β.Α. από τον προηγούμενο και πρέπει να είναι πολύ παλιότερος από αυτόν. Ο πρώτος θάλαμος είναι μικρός, ύψους 2 μέτρων, και ο άλλος δεξιά έχει διαστάσεις 2,50×3 και 2,20 μ. ύψος. Υπάρχει κούρτα και ανατολικά μικρός σκυλόκουμος. Εδώ ερχόταν για μερικά χρόνια ο κτηνοτρόφος Πλανάς από το Ακρωτήρι, πολύ παλιότερα, με πρόβατα της Μονής Αγίας Τριάδας.
