Το φυσιο-λαογραφικό Μουσείο «Λυχνοστάτης» βρίσκεται σε μικρή απόσταση, ανατολικά του Λιμένα Χερσονήσου του Νομού Ηρακλείου.
Στις συλλογές του συγκεντρώνει διάφορες πτυχές της παράδοσης, της φύσης και του λαϊκού πολιτισμού της Κρήτης. Το μουσείο έχει πάρει το όνομά του από τον λυχνοστάτη, το ξύλο δηλαδή, που χρησιμοποιούταν παλιότερα ως στήριγμα για να τοποθετούν τους λύχνους (καντήλια ή φανάρια λαδιού), που φώτιζαν τα σπίτια και άλλους χώρους, πριν από την ανακάλυψη και χρήση της ηλεκτρικής ενέργειας.
Το μουσείο «Λυχνοστάτης» ιδρύθηκε από τον επίκουρο καθηγητή οφθαλμολογίας και συλλέκτη-λαογράφο Γιώργο Μαρκάκη, την περίοδο από το 1986 μέχρι το 1992, με προσωπική εργασία της οικογένειας Μαρκάκη και μικρού αριθμού εργατών. Εκτείνεται σε μία έκταση επτά στρεμμάτων. Στην κατασκευή του χρησιμοποιήθηκαν μόνο πρωτογενή υλικά (όπως η πέτρα, το ξύλο και ο πηλός) και αποφεύχθηκαν σύγχρονες τεχνολογικές λύσεις και χρήση μηχανικών μέσων (όπως εκσκαφείς, φορτωτές και μπετονιέρες). Άρχισε να λειτουργεί το 1992 ως ιδιωτικό μουσείο και το 1993 ιδρύθηκε ο Σύλλογος Φίλων του Μουσείου (ΝΠΙΔ), ο οποίος έχει αναλάβει αρκετές πρωτοβουλίες και εθελοντικές δράσεις, υπηρετώντας απρόσκοπτα τους σκοπούς του Μουσείου. Ο σύλλογος αριθμεί σήμερα περί τα 160 μέλη, με μικρότερο αριθμό ενεργών μελών. Από το 2000 το Μουσείο έχει ενταχθεί στα Λαογραφικά και Εκπαιδευτικά Πολιτιστικά Δίκτυα του Υπουργείου Πολιτισμού και εποπτεύεται από την οικεία Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Περιλαμβάνει τέσσερις κύριες ενότητες:
(α) Η πρώτη ενότητα είναι η Φυσιογνωστική. Στους κήπους και γενικά στον περιβάλλοντα χώρο του μουσείου ο επισκέπτης μπορεί να γνωρίσει δέντρα, φυτά και βότανα της περιοχής καθώς και βρώσιμα χόρτα. Παρουσιάζονται τρόποι διαχείρισης φυτικών υλικών, καθώς και οικολογικές πρακτικές, όπως η οργανική λίπανση. Επίσης, εκτίθενται πετρώματα και ορυκτά του νησιού σε ποικίλα μεγέθη, σχήματα και χρώματα, όπως χαλαζίτες, μάρμαρα, όνυχες, πετρώματα με οργανικά και φυτικά απολιθώματα και άλλα. Κήπος με αρωματικά φυτά φαίνεται την Εικόνα 1.
(β) Η δεύτερη ενότητα είναι η Λαογραφική. Σε αγροτικό και σε αστικό σπίτι, καθώς και στα εργαστήρια παραδοσιακών ασχολιών παρουσιάζονται αντικείμενα και τεκμήρια, που σχετίζονται με τα παραδοσιακά επαγγέλματα, τα τοπικά έθιμα, τις κοινωνικές νοοτροπίες, τον τρόπο ζωής, τους θρύλους, καθώς και λοιπά λαογραφικά και εθνογραφικά στοιχεία. Αγροτικό σπίτι, πόρτεγο του Κωστή Φραγκούλη, Συγγραφέα της Κρητικής παράδοσης, φαίνεται στην Εικόνα 2.
(γ) Η τρίτη ενότητα είναι η Καλλιτεχνική. Σ’ αυτή προβάλλονται έργα αυτοδίδακτων καλλιτεχνών της Κρήτης που με υλικά το ξύλο και την πέτρα αναδεικνύονται συνεχιστές της ανώνυμης λαϊκής τέχνης. Μια ξεχωριστή ενότητα στο μόνιμο εκθετήριο αποτελούν τα έργα από φυτικά και ανακυκλώσιμα υλικά. Ξυλόγλυπτο «Δέντρο της Γυναίκας» φαίνεται στην Εικόνα 3.
(δ) Η τέταρτη ενότητα αφορά την Προβιομηχανική τεχνολογία. Σε αυτή προβάλλονται διάφορες τεχνολογίες της προβιομηχανικής περιόδου και είναι χαρακτηριστικές της τεχνογνωσίας και μηχανημάτων του τομέα της γεωργίας, όπως ελαιοτριβείο της εποχής (κοινώς φάμπρικα), ανεμόμυλος, χαρουπόμυλος, πρέσα αρωματικών φυτών, και συσκευαστήριο καπνού. Ανεμόμυλος Λασιθίου φαίνεται στην Εικόνα 4.
Επιπρόσθετα, μέσα στο Μουσείο «Λυχνοστάτης» ο επισκέπτης θα δει ένα μητάτο, αλώνι, πατητήρι, ρακοκάζανο και ξυλοκάμινο. Επίσης, υπάρχουν ένα εργαστήριο υφαντικής και φυτικών βαφών, ένα εργαστήριο αγγειοπλαστικής, καθώς και ξυλουργείο και τσαγκαράδικο. Χαρακτηριστικά είναι ακόμη το μελισσόσπιτο και το ξηραντήριο αρωματικών φυτών και λουλουδιών. Τέλος, υπάρχει ένα παλιό σχολείο, με ενδεικτικά είδη διδασκαλίας της παλιάς εποχής και το εκκλησάκι της Παναγίας της Ακροκυματούσας (Εικ. 5).
Το μουσείο διαθέτει αίθουσα πολλαπλών χρήσεων, χωρητικότητας περίπου 100 ατόμων, όπου γίνονται σεμινάρια και παρουσιάσεις για την παράδοση και το φυσικό περιβάλλον της Κρήτης. Στο υπαίθριο θέατρο χωρητικότητας 250 ατόμων διοργανώνονται καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και περιοδικές εκθέσεις, ενώ στο παραδοσιακό καφενείο «Ο έρωντας» σερβίρονται παραδοσιακά αφεψήματα και ροφήματα. Τέλος, στο πωλητήριο του Μουσείου διατίθενται παραδοσιακά προϊόντα που παρασκευάζονται στο μουσείο όπως συκόπιτες, σταφίδες και πετιμέζι.
Περισσότερες πληροφορίες υπάρχουν στον ιστότοπο του Μουσείου «Λυχνοστάτης» www.lychnostatis.gr, καθώς και στην σελίδα Facebook του.
Τέλος, πολλές ευχρηστίες οφείλονται στον κ. Ιωάννη Γ. Μαρκάκη, Δ/ντή του Μουσείου, που ευγενώς μου παραχώρησε φωτογραφίες και άλλες σχετικές με το Μουσείο πληροφορίες.
*Ο Ανδρέας Ν. Αγγελάκης
είναι Επίτιμο Μέλος και Διακεκριμένο Fellow
της IWA (Παγκόσμιας Εταιρείας Νερού).
