Το νερό και η γεωργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη δίνη της κλιματικής αλλαγής

Εισαγωγή
Η κλιματική αλλαγή βρίσκεται «Ante portas», αν δεν τις έχει παραβιάσει ήδη. Στη διαπίστωση αυτή καταλήγουν οι περισσότεροι από τους ερευνητές του κλίματος του πλανήτη και κρούουν «τον κώδωνα του κινδύνου». Βασική αιτία η διαταραχή της κανονικότητας του φυσικού φαινομένου του « θερμοκηπίου» της Γης μας, εξαιτίας της ανεξέλεγκτης ανθρώπινης δραστηριότητας.

O γενικός Γραμματέας του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), ο António Guterres θα προλογίσει στην ετήσια έκθεση του 1918 του ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή με τα λόγια: « Για πολλούς ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, η κλιματική αλλαγή είναι ήδη ζήτημα ζωής και θανάτου. Ωστόσο, εξακολουθούμε να μην κάνουμε αρκετά για να τα προστατεύσουμε. Ούτε κάνουμε αρκετά για να επωφεληθούμε από τις κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές ευκαιρίες της δράσης για το κλίμα, οι οποίες μπορούν να επιτρέψουν στις οικονομίες και τις κοινωνίες να αναπτυχθούν βιώσιμα για τις επόμενες δεκαετίες». Λόγια που δυστυχώς δεν συγκινούν τους «άπιστους Θωμάδες» , τους σύγχρονους «ΤΡΑΜΠιστές», τους σκεπτικιστές, τους τυφλούς «τά τ᾽ ὦτα τόν τε νοῦν τά τ᾽ ὄμματ᾽ …» κατά την απάντηση του Οιδίποδα προς το μάντη Τειρεσία που προέβλεψε τα μελλοντικά «δεινά» του.

Στο άρθρο αυτό θα επιχειρηθεί η συνοπτική ανάλυση μιας πτυχής από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στις 27 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), που έχει σχέση με τη γεωργία και το νερό που χρησιμοποιεί. Τα περισσότερα στοιχεία πάρθηκαν από τεχνικό δελτίο της Copa-Cogeca (Committee of Professional Agricultural Organisations-General Confederation of Agricultural Cooperatives) ,την ισχυρότερη ομάδα υπεράσπισης των αγροτών στην ΕΕ.

Το νερό στη γεωργία της ΕΕ
Το αγροδιατροφικό σύστημα της γεωργίας εξαρτάται από το κλίμα και τις φυσικές συνθήκες. Το κλίμα είναι εκείνο που καθιέρωσε την κανονικότητα της φαινολογίας των καλλιεργειών και των δασών και γενικότερα της χλωρίδας. Οι μεταβαλλόμενες κλιματολογικές συνθήκες και ιδιαίτερα η αύξηση της θερμοκρασίας προκαλούν ανισορροπίες μεταξύ των βροχοπτώσεων και των αναγκών των καλλιεργειών σε νερό κατά τη διάρκεια της καλλιεργητικής τους περιόδου και έχουν σημαντικό αντίκτυπο στις αποδόσεις και στην ποιότητα των γεωργικών προϊόντων.

Η γεωργία της ΕΕ εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής αντιμετωπίζει ήδη τις συνέπειες ακραίων γεγονότων. Οι πλημμύρες, οι καταιγίδες οι ξηρασίες ,το χαλάζι και οι κυκλώνες εμφανίζονται ολοένα και πιο συχνά. Η κατάσταση αυτή έχει ως αποτέλεσμα το πλεόνασμα ή την έλλειψη του νερού στη γεωργία. Είναι παγκοίνως γνωστό πως το νερό διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο στην ποσοτική και ποιοτική γεωργική, κτηνοτροφική και δασική παραγωγή. Πράγματι η παραγωγή βιομάζας συνδέεται άρρηκτα με την ανάγκη για γλυκό νερό. Έπειτα το κτηνοτροφικό κεφάλαιο με τη σειρά του εξαρτάται από το πόσιμο νερό.

Τα φυτά προσροφούν το γλυκό νερό, που είναι γνωστό στην επιστημονική βιβλιογραφία και ως «πράσινο νερό» (Green water, Eau verte), το αποθηκεύουν στους μίσχους, στα φύλλα και στους ιστούς τους και το απελευθερώνουν με την παραγωγική (διαπνοή) και μη παραγωγική (εξάτμιση) ροή στο οικοσύστημα επηρεάζοντας το μικροκλίμα του βιοτόπου τους. Το υπόλοιπο νερό , που αντιπροσωπεύει το 40% των συνολικών βροχοπτώσεων γνωστό και ως «γαλάζιο νερό» ( Blue water, Eau bleue) εφοδιάζει τα ρέματα ,τα ποτάμια, τις λίμνες τις ακόρεστες ριζοσφαιρικές και κορεσμένες υπόγειες υδατικές πηγές και τη θάλασσα.

Η γεωργική βελτίωση της άρδευσης είναι ουσιαστική για τη διατήρηση της παραγωγής σε διάφορες περιοχές. Χωρίς άρδευση διακινδυνεύεται ακόμα και η εγκατάλειψη της γεωργικής γης και η δημιουργία σοβαρών οικονομικών προβλημάτων. Μάλιστα οι καλύτερες τεχνικές άρδευσης και οι πρακτικές εξοικονόμησης νερού θα γίνουν σε ορισμένες περιοχές βασικά στοιχεία για την προστασία της γεωργικής παραγωγής. Το 9,8% της γεωργικής γης στην ΕΕ αρδεύεται. Η πλειονότητα των αρδευόμενων εκτάσεων συγκεντρώνεται στην περιοχή της Μεσογείου. Στη Γαλλία, στην Ελλάδα, στην Ιταλία, στην Πορτογαλία και στην Ισπανία αρδεύονται 91,5 εκατομμύρια στρέμματα, που αντιστοιχούν στο 84% της ΕΕ των 27. Σε αυτές τις χώρες, ένα μεγάλο μέρος του νερού που συλλέγεται χρησιμοποιείται για γεωργικούς σκοπούς. Κι αυτό δεν είναι τυχαίο. Η αρδευόμενη γεωργία είναι εξαιρετικά παραγωγική σε ποσότητα και ποιότητα. Στην Ισπανία, για παράδειγμα, το 14% των αρδευόμενων γεωργικών εκτάσεων παράγει περισσότερο από το 60% της συνολικής αξίας των γεωργικών προϊόντων. Στην Ιταλία, το 50% της γεωργικής παραγωγής και το 60% της συνολικής αξίας των γεωργικών προϊόντων προέρχονται από το 21% των αρδευόμενων γεωργικών εκτάσεων. Στις χώρες της βόρειας ΕΕ, οι ανάγκες των καλλιεργειών σε νερό ικανοποιούνται κυρίως με φυσική βροχόπτωση. Το 2007 λόγου χάρη στις Κάτω Χώρες το 19% όλων των εκμεταλλεύσεων προέβη στην άρδευση των καλλιεργειών τουλάχιστον μία φορά κατά τη διάρκεια του έτους. Το γλυκό νερό αντιπροσωπεύει μόνο το 3% των υδατικών πόρων του πλανήτη. Από αυτό μόνο το 1% είναι διαθέσιμο για ανθρώπινες δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένης και της γεωργίας. Στο γεωργικό τομέα ο όγκος του νερού που χρειάζεται εξαρτάται από τις συνθήκες του εδάφους, την ποικιλία των καλλιεργειών και τις θερμοκρασίες. Η κλιματική αλλαγή σίγουρα θα επιδεινώσει τις ανισορροπίες μεταξύ της διαθεσιμότητας και της ζήτησης νερού. Αυτό σημαίνει πως η διαχείριση των υδατικών πόρων θα αναδυθεί σε μία από τις κύριες γεωστρατηγικές προκλήσεις του 21ου αιώνα. Η γεωργία αντιπροσωπεύει το 24% της άντλησης νερού στην ΕΕ. Η μέγιστη άντληση νερού λαμβάνει χώρα συνήθως το καλοκαίρι, όταν η διαθεσιμότητα του νερού μειώνεται σημαντικά. Κατά συνέπεια τα πιο ζεστά και ξηρότερα καλοκαίρια θα ασκήσουν μεγαλύτερη πίεση στους υδατικούς πόρους. Η αυξημένη συχνότητα των ακραίων καιρικών φαινομένων θα καταστήσει το γεωργικό τομέα της ΕΕ αρκετά ευπαθή. Ακόμα οι καταστάσεις πίεσης του νερού ή της ξηρασίας από τα θερμότερα και τα ξηρότερα καλοκαίρια θα έχουν ισχυρό αντίκτυπο και στα εδάφη . Ο αντίκτυπος αυτός θα επηρεάσει τόσο την ποιότητα όσο και τη μεταβλητότητα των καλλιεργειών και θα οδηγήσει σε αυξημένη ανάγκη για νερό. Η Νότια και Νοτιοανατολική ΕΕ είναι οι περιοχές που εκτίθενται περισσότερο σε αυξημένο κίνδυνο ξηρασίας. Δεν πρέπει βέβαια να λησμονείται πως η ξηρασία του 2003 έπληξε επίσης και τις πολιτείες της Βόρειας ΕΕ. Αυτό είχε ως συνέπεια να προκαλέσει γεωργικές απώλειες στο 53% της ευρωπαϊκής επικράτειας , που εκτιμήθηκαν στα 12,5 δισεκατομμύρια ευρώ .
Από την άλλη μεριά η εμφάνιση και η συχνότητα των πλημμυρών έχει αυξηθεί σε πολλά κράτη μέλη της ΕΕ. Ιδιαίτερα πλήττονται οι πρώην στραγγιζόμενες εκτάσεις. Εξαιτίας της κατάστασης αυτής δημιουργείται πρόσθετη ανάγκη συχνής στράγγισης των πλημμυρισμένων γεωργικών εδαφών. Κι αυτό γιατί τα εδάφη αυτά θα μπορούσαν όχι μόνο να προκαλέσουν απώλειες καλλιεργειών και πολύ σοβαρές επιπτώσεις στην ποιότητα της παραγωγής , αλλά και να οδηγήσουν ακόμα και στην αλλαγή καλλιεργειών.

Πέρα από τις πλημμύρες, το χαλάζι, οι καταιγίδες και οι καταρρακτώδεις βροχές προκαλούν ζημιές στις καλλιέργειες και έχουν αρνητικό αντίκτυπο στα εισοδήματα των αγροτών.
Προβλήματα από τα ακραία αυτά καιρικά φαινόμενα μπορούν να δημιουργηθούν και στα προγράμματα φυτοπροστασίας. Πράγματι η γεωργική παραγωγή, λόγω ζεστών ή πολύ ξηρών ή πολύ υγρών συνθηκών θα εκτεθεί σε αυξημένο πληθυσμό φυτοπαράσιτων και αγριόχορτων. Η αύξηση του αριθμού των γενεών των ζωικών εχθρών ανά έτος για παράδειγμα, λόγω θερμότερου χειμώνα, ενέχει σοβαρό κίνδυνο επιβίωσης ανθεκτικού στα φυτοπροστατευτικά προϊόντα πληθυσμού. Ακόμα είναι δυνατή η αύξηση και η επιμήκυνση της δράσης πολλών φυτοπαθογόνων, καθώς και η εμφάνιση νέων φυτοπαρασίτων .

Επίπτωση της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα
Όσον αφορά στη χώρα μας η κλιματική αλλαγή είναι ήδη ορατή και το μέλλον της διαγράφεται ζοφερό . Οι 4 εποχές κινδυνεύουν να γίνουν δύο: καλοκαίρι και χειμώνας . Το 2015 το καλοκαίρι έφτασε λίγο αργότερα γιατί η «εκθρονισμένη» από το χειμώνα άνοιξη διεκδικούσε τη «θητεία» της. Κι όμως από τον Ιούλη οι θερμοκρασίες σχεδόν σε καθημερινή βάση ήταν πάνω από 36ο C, καθιερώνοντας έτσι το έτος αυτό ως το πιο θερμό στην ιστορία του κλίματος. Την ίδια χρονιά ο Μάρτιος ήταν ο πιο θερμός μήνας των τελευταίων 136 χρόνων. Η τελευταία έκθεση της Διακυβερνητικής Ομάδας για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) αναφέρει πως η θερμοκρασία του Αιγαίου αναμένεται να αυξηθεί κατά 1.2ο C φτάνοντας έτσι στους 2.5ο C.

Το ελληνικό WWF σε συνεργασία με το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών σε σχετική μελέτη για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα την περίοδο 2021-2050 καταλήγει σε πολύ θλιβερά αποτελέσματα στην αναιμική οικονομία της Ελλάδας. Αν η πορεία της καμπύλης της κλιματικής αλλαγής συνεχιστεί χωρίς καμιά παρέμβαση μέχρι το 2050 και επέκεινα μέχρι το 2100 τότε η ζημιά της ελληνικής οικονομίας θα φτάσει στα 701 δισεκατομμύρια ευρώ το 2100.Το κόστος των μέτρων που πρέπει να λάβει η Ελλάδα για να αποφευχθεί η παραπάνω ζημιά υπολογίζεται στα 141 δισεκατομμύρια ευρώ.

Η γεωργία και στην Ελλάδα είναι το μοναδικό αγροδιατροφικό σύστημα που εξαρτάται σε μεγαλύτερο βαθμό από τις καιρικές συνθήκες. Κι είναι γνωστό πως ακολουθεί συνεχώς φθίνουσα πορεία. Συνεχίζει όμως να απασχολεί σημαντικό αριθμό εργαζομένων. Είναι πολύ δύσκολο να προβλέψει κανείς το σύνολο των επιπτώσεων από την κλιματική αλλαγή στο γεωργικό τομέα .Σύμφωνα με την παραπάνω μελέτη την περίοδο 2020-2050 οι μέρες καύσωνα θα αυξηθούν, θα υπάρξουν περισσότερες τροπικές νύχτες και τα πλημμυρικά φαινόμενα θα ενταθούν. Πράγματι σε πολλές περιοχές θα παρατηρηθούν μέχρι και 20 μέρες καύσωνα. Για ένα μήνα επιπλέον κάθε χρόνο η θερμοκρασία τη νύχτα δεν θα πέφτει κάτω από τους 20ο C . Οι συνολικές ετήσιες βροχοπτώσεις θα μειωθούν, ενώ οι ακραίες θα παρουσιάσουν αύξηση κατά 10-20% με επακόλουθο τον κίνδυνο πλημμυρικών φαινομένων. Στα νησιά μάλιστα αναμένεται θερμοκρασία πάνω από 35ο C για 5-20 μέρες και πάνω από 20ο C για 40 νύχτες περισσότερες. Οι μέρες ρίσκου πυρκαγιών και ανάγκης ενεργειακής ψύξης θα αυξηθούν κατά 5-15 για κάθε περίπτωση. Ο θερινές μέρες με θερμοκρασία πάνω από 25ο C θα παρουσιάσουν αύξηση σχεδόν κατά ένα μήνα. Συγχωνεύονται και στη χώρα μας οι εποχές με υψηλό κίνδυνο επηρεασμού της κανονικότητας της φαινολογίας των καλλιεργειών. Η αύξηση των ημερών ξηρασίας υπαγορεύει την κατάρτιση προγραμμάτων διαχείρισης του νερού άρδευσης για να αποφευχθεί η περίπτωση ερημοποίησης της άνυδρης και ημιάνυδρης γεωργικής γης. Το γεγονός ότι οι φθινοπωρινές βροχές προβλέπεται να είναι περισσότερες από τις χειμωνιάτικες θα πρέπει να ανησυχήσει τους ειδικούς επιστήμονες γιατί δεν είναι γνωστές ακόμα οι ενδεχόμενες επιπτώσεις στην ποσοτική και ποιοτική γεωργική παραγωγή. Ακομα η αύξηση των πλημμυρών κινδυνεύει να αχρηστεύσει μεγάλες εκτάσεις γεωργικής γης και να καταστρέψει ολοσχερώς υφιστάμενες καλλιέργειες. Τέλος και στην Ελλάδα είναι ορατός και ο κίνδυνος έξαρσης των ζημιών από τα φυτοπαράσιτα.
Ειδικότερα στην Κρήτη σύμφωνα πάντα με τα κύρια συμπεράσματα της έκθεσης του WWF Ελλάς, «Το αύριο της Ελλάδας: επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα κατά το άμεσο μέλλον» ,αν δεν ληφθούν μέτρα, εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής ο αριθμός των «καυτών» ημερών με θερμοκρασία πάνω από 35ο C θα αυξηθεί στις 10-15 για το Ηράκλειο και στις 10 για τα Χανιά. Οι τροπικές νύχτες με θερμοκρασία πάνω από 20ο C θα ανέλθουν στις 30 στο Ηράκλειο και 30-40 στα Χανιά. Αύξηση θα παρατηρηθεί και στις θερινές ημέρες με θερμοκρασία πάνω από 25ο C κατά 20-30 και 30 στο Ηράκλειο και στα Χανιά αντίστοιχα. Ο κίνδυνος εκδήλωσης δασικής πυρκαγιάς υπολογίζεται σε 10 ημέρες και η ζήτηση ενεργειακής ψύξης θα ανέλθει σε 10 ημέρες για το Ηράκλειο και σε 5 μέρες για τα Χανιά . Σχετικά με τις επιπτώσεις στη γεωργία η διάρκεια της ξηρασίας θα αυξηθεί στις 10-20 ημέρες, ο κίνδυνος πυρκαγιάς στις 15 ημέρες, οι «καυτές» μέρες σε 15 και οι φθινοπωρινές βροχοπτώσεις κατά 15%. Αντίθετα οι χειμερινές βροχοπτώσεις θα μειωθούν κατά 15%.

Βασικά μέτρα προσαρμοστικότητας στην κλιματική αλλαγή
Η εξάρτηση , όπως αναφέρθηκε, του γεωργικού τομέα της ΕΕ από ασαφείς , ακαθόριστες και μη ελεγχόμενες συνθήκες και η διαφορετικότητα στις πρακτικές που χρησιμοποιεί καθιστούν δύσκολο τον καθορισμό του σωστού επιπέδου προσαρμογής στην κατάσταση που δημιουργείται εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Πράγματι, ορισμένες περιοχές της υφίστανται ήδη παρατεταμένη ακόμη και μόνιμη ξηρασία, που θα επιδεινωθεί με την κλιματική αλλαγή . Ακόμα η αύξηση των καταιγίδων, των πλημμυρών και των κυκλώνων που είναι αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής θα κλονίσει συνθέμελα την οικονομία κυρίως των παραμεσογείων των κρατών μελών της ΕΕ.

Ένα βασικό πρώτο βήμα προσαρμογής είναι η εκπαίδευση και η δια βίου ενημέρωση των αγροτών σε θέματα κλιματικής αλλαγής ,ώστε να καταστούν ικανοί να αποδεχτούν πετυχημένες και οικονομικά αποδοτικές λύσεις. Η ανάπτυξη του εθελοντισμού πρέπει να επιδιωχθεί κατά προτεραιότητα. Κι αυτό γιατί οι αγρότες διαδραματίζουν βασικό ρόλο στη διαχείριση των φυσικών πόρων και ιδιαίτερα του νερού.

Οι ορθολογικές πρακτικές χρήσης του νερού στη γεωργία της ΕΕ βελτιώνονται χρόνο με το χρόνο. Προωθούνται μέτρα για την εξοικονόμηση νερού, που παράλληλα παρέχουν και άλλα περιβαλλοντικά οφέλη. Τα μέτρα αυτά περιλαμβάνουν εκτός των άλλων την αποθήκευση βρόχινου νερού, την εναλλαγή καλλιεργειών για την καλύτερη δυνατή χρήση του διαθέσιμου νερού και την προσαρμογή των ημερομηνιών σποράς σύμφωνα με τη θερμοκρασία και τις βροχοπτώσεις. Έτσι σε πολλά κράτη μέλη της ΕΕ καταβάλλονται προσπάθειες για την αύξηση της ικανότητας αποθήκευσης νερού σε εδάφη που χρησιμοποιούνται για γεωργικούς σκοπούς. Ο εκσυγχρονισμός των συστημάτων άρδευσης σημειώνει συνεχή πρόοδο και η παραγωγικότητα του νερού βελτιώνεται σημαντικά. Ωστόσο μπορεί να εξοικονομηθεί ακόμα περισσότερο νερό με την αποφυγή εφαλάτωσής του. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν πρέπει να δοθεί περισσότερη ακόμα έμφαση στη βελτίωση της απόδοσης της άρδευσης με μεγαλύτερο εκσυγχρονισμό των συστημάτων για μεγαλύτερη απόδοση και την καλλίτερη εφαρμογή τους.

Θεμελιώδες επίσης μέτρο είναι και η ακριβοδίκαιη τιμολόγηση του νερού άρδευσης, η οποία πρέπει να λαμβάνει σοβαρά υπόψη τις κρατούσες κοινωνικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές και τοπικές συνθήκες. Πράγματι η σωστή τιμολόγηση του νερού άρδευσης μπορεί να συμβάλει στην αποφυγή σπατάλης.

Είναι πολύ δύσκολη η αντιμετώπιση των ακραίων καιρικών συνθηκών όπως το χαλάζι , οι καταρρακτώδεις βροχές, οι ανεμοθύελλες και οι πλημμύρες. Σ’ αυτή την περίπτωση η ασφάλιση της γεωργικής παραγωγής θα μπορούσε να συμβάλει στην πρόληψη σημαντικών οικονομικών απωλειών των γεωργικών εκμεταλλεύσεων.

Η Κοινή Γεωργική Πολιτική της ΕΕ θα πρέπει να είναι πάντοτε αρωγός στην προσπάθεια του αγρότη να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις από την κλιματική αλλαγή. Κι αυτό γιατί αυτή η προσπάθεια δεν αποβλέπει μόνο σε προσωπικό αλλά και κοινωνικό όφελος. Το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Ξηρασίας μπορεί να προσφέρει σημαντικά προς την κατεύθυνση αυτή.