To νόημα της Αριστείας στην Παιδεία*

1.   Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
Όταν ο Ηράκλειτος, ο μεγάλος αυτός Έλληνας φιλόσοφος της Ιωνίας, πριν 2500 χρόνια περίπου,  πληροφορήθηκε ότι οι συμπατριώτες του οι Εφέσιοι εξόρισαν τον Ερμόδωρο, τον πιο άξιο ανάμεσά τους άνδρα, με το αιτιολογικό ότι  «ανάμεσά μας κανείς ας  μην είναι άριστος, ειδεμή ας πάει σε άλλο τόπο και με άλλους ανθρώπους να ζήσει» αναφώνησε «Αξίζει στους Εφεσίους απ’ την ηλικία της εφηβείας κι απάνω όλοι να κρεμαστούν και στα παιδιά ν’  αφήσουν την πόλη» (Diels,  τομ.  A΄, σελ. 78-79).
Λίγα χρόνια αργότερα, η Έφεσος και όλα τα παράλια της Ιωνίας θα καθίσταντο τμήμα της Περσικής αυτοκρατορίας. Μερικές χιλιάδες χρόνια μετά, το 1922, ο Ελληνισμός θα βίωνε το οριστικό τέλος του μικρασιατικού ελληνισμού δια του ξεριζωμού του ύστερα από  τρεις και  πλέον χιλιάδες χρόνια αδιάλειπτης ιστορικής παρουσίας στα παράλια της Ιωνίας,  συνυφασμένη τούτη η παρουσία  με τη γέννηση του ελληνικού πολιτισμού.
Ας μη θεωρήσουμε, λοιπόν, τη συμβουλή του Εφέσιου φιλοσόφου προς τους συμπολίτες του απλό σχήμα λόγο. Αφορούσε την αγωνία του για το μέλλον της γενέτειράς του, καθώς το μέλλον ενός τόπου είναι συνυφασμένο με τον τρόπο που ο τόπος αυτό γαλουχεί (μορφώνει) τους πολίτες του, δηλαδή με το είδος της Παιδείας που τους παρέχει.
Ο  Ηράκλειτος ανθίσταται στην απόφαση των συμπατριωτών να εξορίσουν τον άριστο των συμπολιτών τους, διότι στην απόφασή τους αυτή βλέπει την αλλοτρίωση του ελληνικού τρόπου ζωής, του ελληνικού ήθους.  Ο Ηράκλειτος γνωρίζει ότι το ελληνικό ήθος είναι συνυφασμένο με το ιδεώδες  της  αριστείας. Ξέρει  πως  ο πολιτισμός  της ελληνικής  πόλης – κράτους σε αντίθεση με μεγάλους πολιτισμούς των ανατολικών αυτοκρατοριών (Περσίας, Αιγύπτου) είναι ένας πολιτισμός της αριστοκρατίας, δηλαδή αξιοκρατικός (Σπ. Ράγκος, σελ. 35).  Ο αρχαιοελληνικός λόγος μας κληροδότησε μία βασική αρχή, αν θέλεις ο καθημερινός σου βίος  να διέπεται από το φως των αξιών  άσε την αριστεία να σε εξουσιάζει. Γι΄ αυτό και ο Ηράκλειτος θα κραυγάσει «Για μένα ένας αξίζει για χίλιους, αν είναι άριστος» (Diels,  τομ.  A΄, σελ. 69).
Αν  μία από τις βασικές αρχές πάνω στις οποίες ο αρχαιοελληνικός κόσμος οικοδόμησε τον τρόπο ζωής του, ήταν η έννοια της αριστείας. Μένει να δείξουμε πώς κατανοούσε την έννοια της αριστείας ο αρχαιοελληνικός λόγος.
Σήμερα, η δυτική διανόηση, η οποία θέλει να καυχάται πως έλκει την καταγωγή της από την αρχαιοελληνική σκέψη, θεωρεί ότι η έννοια της αριστείας ταυτίζεται με την έννοια της υπεροχής.  Καταφεύγει μάλιστα στα Ομηρικά Έπη και στην αρχή της ανδρείας, προκειμένου να τεκμηριώσει την άποψή της αυτή, θεωρώντας μάλιστα τα αρχαιοελληνικά αυτά  κείμενα ως  τα πρώτα γραπτά μνημεία  του συγχρόνου δυτικού πολιτισμού (Καχίλ, σελ. 43).
Επιτρέψτε μου, όμως, να έχω μία διαφορετική ανάγνωση των Ομηρικών Επών και ειδικότερα της ευχής του γερό Πηλέα προς τον γιο του Αχιλλέα «πάντα να αριστεύεις και να ξεπερνά τους άλλους. Ποτέ σου μην ντροπιάσεις το γένος που ανήκεις» (Ιλιάδα Ζ΄, 208),   από εκείνη που επικαλείται η σύγχρονη δυτική διανόηση.   Η «υπεροχή»  έναντι των άλλων με την οποία ο Πηλέας προτρέπει το γιο  δεν εδράζεται σ’ ένα μόνο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης  τη φυσική ρώμη, την ανδρεία. Μία τέτοια ανάγνωση μπορεί να σχετίζεται με το μεσαιωνικό ιδεώδες της δυτικής ιπποσύνης ή με το «παράδειγμα», που εγκαινίασε ο αναγεννησιακός κόσμος της Ευρώπης, όχι όμως με το αρχαιοελληνικό τρόπο ζωής.
Προς επίρρωση αυτή της θέσης να θυμίσω τα εξής τρία πράγματα:   α)  Οι Αχαιοί δεν κέρδισαν την Τροία στο πεδίο της μάχης. Με άλλα λόγια,  δεν την κατέκτησαν χάρη  στην  πολεμική τους ανδρεία, αλλά χάρη στο τέχνασμα του πολυμήχανου  Οδυσσέα.  β) Το θέμα της Ιλιάδας δεν είναι η εξύμνηση των ηρωικών  ανδραγαθημάτων των Αχαιών, αλλά ο θυμός του Αχιλλέα, του «αρίστου» των Ελλήνων ηρώων  «Ψάλλε θεά, τον τρομερόν θυμόν του Αχιλλέως,  πως έγινε στους Αχαιούς αρχή πολλών δακρύων» (Ιλιάδα  Α΄, 1-2).   γ)  Την ομολογία του νεκρού Αχιλλέα στον Οδυσσέα, όταν συναντώνται στον κάτω κόσμο «Μη θες να με παρηγορήσεις για τον θάνατό μου, Οδυσσέα γενναίε. Θα προτιμούσα πάνω στη γη να ζούσα, και ας ξενοδούλευα σε κάποιον, παρά να είμαι  ο άρχοντας στον κάτω κόσμο των νεκρών» (Οδύσσεια  Λ΄, 488-490).
***
Άριστος για τον αρχαίο Έλληνα  είναι ο ολοκληρωμένος άνθρωπος.  Στόχος της αρχαιοελληνικής παιδείας είναι να γνωρίσει ο άνθρωπος τον πραγματικό του εαυτό, τα πραγματικά του όρια «όλοι οι άνθρωποι μπορούν να γνωρίσουν τον εαυτό τους και να είναι συνετοί», ισχυρίζεται ο Ηράκλειτος  (Diels,  τομ.  A΄, σελ. 78).
Πεπαιδευμένος άνθρωπος ήταν για τον αρχαίο Έλληνα είναι  ο ολοκληρωμένος άνθρωπος.  Ο Ηράκλειτος ούτε τον καλά πληροφορημένο άνθρωπο της σημερινής Ψηφιακής εποχής, ούτε τον εγκυκλοπαιδιστή της Αναγέννησης θα θεωρούσε ποτέ πεπαιδευμένο άνθρωπο «Η πολυμάθεια δεν σε διδάσκει»  συνήθιζε να λέει (Diels,  τομ.  A΄, σελ. 68).
Η αριστεία στην αρχαιότητα συνδέονταν με τέσσερις αρχές. Τη φρόνηση, τη σωφροσύνη, την ανδρεία και την οσιότητα. Ο Βυζαντινός ελληνισμός θα προσθέσει και μία ακόμη την ταπεινότητα, επηρεασμένος από το ευαγγελικό μήνυμα της σταυρικής αγάπης. Φρόνηση για τον αρχαίο έλληνα σημαίνει καλλιέργεια της αντιληπτικής ικανότητας του ανθρώπου, άσκηση της νόησης στο δυνατότερο δυνατό σημείο, αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε σοφία.  Η σωφροσύνη πάλι συνδέεται με την άριστη λειτουργία της επιθυμίας, της βουλητικής δύναμης. Η αρχαιοελληνική αρετή της ανδρείας σχετίζεται βέλτιστη λειτουργία του θυμού, της οργιστικής, αμυντικής και διεκδικητικής δύναμης  και  τέλος η οσιότητα  ρυθμίζει τη σχέση του ανθρώπου με την ιερότητα του κόσμου και των επιμέρους μερών και δυνάμεών του  (Σπ. Ράγκος, σελ. 34-35).
Άριστος για την αρχαιοελληνική διανόηση θεωρείται αυτός που φανερώνει την υπεροχή του με λόγια και έργα.  Μία υπεροχή  που είναι καρπός της φρόνησης, της σωφροσύνης, της ανδρείας  και τέλος της οσιότητάς του. Με άλλα λόγια, καρπός άσκησης των σωματικών, διανοητικών και ηθικών χαρισμάτων. Αν ο αρχαιοελληνικός κόσμος καλλιέργησε το ιδεώδες της αριστείας με τον παραπάνω τρόπο  οφείλεται στην αντίληψη των αρχαίων προγόνων μας για τη φύσης  ως  «κόσμος», δηλαδή ως κόσμημα,  όπου μέσα του κατοικεί η τελειότητα. Ο άνθρωπος ως κομμάτι του κόσμου αυτού οφείλει ως  προσωπικότητα και ως κοινωνία να ανακαλύπτει  και να  ενσαρκώσει αυτή την τελειότητα, που κυβερνά τον κόσμο  και αυτό επιτυγχάνεται μόνο μέσα από την καλλιέργεια της  αριστείας.

2.   Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΙΑΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ
Σήμερα, πανθομολογείται πως «ο ευτελισμός,  η αποσάθρωση, η αποδιάρθρωση της δημόσιας  εκπαίδευσης από την μεταπολίτευση και μετά έχει αρχίσει να δίνει τους πικρούς της καρπούς στον δημόσιο βίο»  (Γιανναράς, σελ. 112).  Το σχολείο της αριστείας έχει πλέον καταργηθεί. Η κοινωνία μας δεν χρειάζεται διακεκριμένα στελέχη, αφού σε καμία πτυχή του δημοσίου βίου δεν ξεχωρίζουμε τις παρασιτικές από τις παραγωγικές δυνάμεις.  (Γιανναράς, σελ. 113).  Το άθλημα της άμιλλας έχει καιρό τώρα εξοστρακιστεί  από το ελληνικό σχολείο. Όλοι οι μαθητές στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης προάγονται. Κίνητρα και στόχοι αρίστευσης θεωρούνται “ελιτίστικοι αναχρονισμοί”. Ο ισοπεδωτικός λαϊκισμός επιβάλλει να μη διορθώνονται λάθη στα τετράδια των μαθητών – “Kάτω τα αιματοβαμμένα γραπτά!”  (Γιανναράς, σελ. 113).
Διανύουμε δεκαετίες τώρα στη χώρα μας  τον εξακολουθητικό βανδαλισμό των χώρων της σπουδής από τον ανθό της νεολαίας μας  (Γιανναράς, σελ. 119). Πρόκειται, προφανώς για παγκόσμιο φαινόμενο πρωτοτυπίας  για χώρα που θέλει να θεωρείται προηγμένη. Η  γυφτιά της ρυπαρότητας και της ασχήμιας έχει επιβληθεί κυριαρχικά και μόνιμα στους χώρους της σπουδής  με πρόσχημα πάντα βέβαια την “ελεύθερη διακίνηση των ιδεών” (Γιανναράς, σελ. 120). Έχουμε αλλοτριωθεί τόσο ως λαός, που καταντήσαμε να θεωρούμε  την ανεξέλεγκτη αυθαιρεσία  στα Πανεπιστημιακά Ιδρύματα, το κλείσιμο με αλυσίδες των σχολείων, την τραμπουκική εισβολή στα γραφεία του υπουργού παιδείας  ως  “προοδευτικό” κεκτημένο τα τελευταία σαράντα χρόνια.
Τέλος, κατηργημένη στην εκπαιδευτική πράξη κάθε έννοια αξιοκρατίας. Ο εκπαιδευτικός  δεν ελέγχεται από κανέναν πλέον.  Για να σταδιοδρομήσει κανείς  ως  στέλεχος σε δημόσιο σχολείο  αρκεί να έχει ξεκινήσει την καριέρα του από την κομματική νεολαία, να έχει προσφέρει ως δημόσιος λειτουργός τις υπηρεσίες του στον κομματικό συνδικαλισμό (ασχέτου πολιτικού χρωματισμού) ή τουλάχιστον να έχει δηλώσει την υποταγή του σ’ αυτόν, ή τέλος να έχει υποβάλλει τα διαπιστευτήρια του σ’ αυτόν, που προπαγανδίζει ότι είναι κατά της αξιολόγησης, αλλά όταν έρχεται η ώρα των κρίσεων ανερυθρίαστα η μετριότητα αξιολογεί!!!.
Η αγραμματοσύνη, η αγλωσσία, η διαστροφή της ιστορίας, η κατάργηση της αριστείας, η προγραμματική ισοπέδωση κάθε αξιοκρατικής διαβάθμισης  είναι ό,τι χαρακτηρίζει το σημερινό ελληνικό σχολείο (Γιανναράς, σελ. 112).  Όλα αυτά αποτελέσματα  μιας ταπεινωτικής αυτοχειρίας μας του εξοστρακισμού της  αριστείας από το χώρο των σχολείων μας. Αναρωτιέμαι  αν ζούσε σήμερα ανάμεσά μας ο Ηράκλειτος τι θα συμβούλευε άραγε τους σημερινούς νεοέλληνες;
Για τον ακαδημαϊκό δάσκαλο και συγγραφέα  Χρ. Γιανναρά  ο ξεριζωμός του Μικρασιατικού Ελληνισμού  το  ’22  μοιάζει καταστροφή μικρότερη από αυτή που συντελείται  τα τελευταία σαράντα  χρόνια στο χώρο της παιδείας μας. Ο μετασχηματισμός της παιδείας μας ισοδυναμεί με γενοκτονία, με  ξεριζωμό από πατρώα εδάφη  (Γιανναράς, σελ. 113- 114). Εδώ η φωνή της αγωνίας του έρχεται και  ενώνεται με εκείνη του Εφέσιου φιλοσόφου.

3. ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ
Τι μέλλει γενέσθαι;
Είναι ώρα να επιλέξουμε ως Γένος  την πνευματική εγρήγορση από τις φυγοστρατίες και τους στρουθοκαμηλισμούς. Αν θέλουμε, ο νεοελληνικός βίος μας να διακονεί  τον άνθρωπο που στέκει πέρα από τον κόσμο της  καθημερινότητας, οφείλουμε να οικοδομήσουμε, όπως έπραξε τόσο αρχαιοελληνικός, όσο και ο Βυζαντινός Ελληνισμός  μία κοινωνία της αριστοκρατίας, δηλαδή μία κοινωνία που θα την διακονούν οι άριστοι μεταξύ των πολιτών. Μία κοινωνία των αρίστων είναι πρωτίστως μία κοινωνία της αξιοκρατίας, δηλαδή μία κοινωνία που την εξουσιάζουν  (αυτή η σημασία του αρχαίου ρήματος  «κρατώ»)  οι αξίες.
Αριστεία στην Παιδεία μας  σήμερα  σημαίνει :
α)  Ανανέωση της γλωσσικής μας παιδείας (φρόνηση), διότι η  γλώσσα δεν είναι απλώς μέσο επικοινωνίας, αλλά και φορέας νοήματος.  Καθρεπτίζει την πραγματικότητα, όπως τη συλλαμβάνει και τη βιώνει μία γλωσσικά ομότροπη κοινωνία ανθρώπων.  (Σπ. Ράγκος, σελ. 32).
β)   Ανασύνδεση με τις  θρησκευτικές μας παραδόσεις  (οσιότητα)
γ)  Επανεύρεση του ελληνικού τρόπου ζωής. Αυτού του τρόπου ζωής που ήξερε να παντρεύει μέσα στο χριστιανικό φως της σταυρικής αγάπης το απολλώνιο με το διονυσιακό στοιχείο της ζωής (ανδρεία).
δ)  Καλλιέργεια της οικουμενικότητας και της εξωστρέφειάς μας, αναβιώνοντας ως έθνος τον ερωτικό μας  δεσμό  από τη μία με τη θάλασσα και από την άλλη  με τον αιγαιοπελαγίτικο φως του ηλίου που τόσο ύμνησαν οι νομπελίστες  ποιητές  μας (σωφροσύνη).
Αν θέλουμε, να είμαστε οργανικά και όχι συμπτωματικά  Έλληνες, οφείλουμε επαναφέρουμε στο νεοελληνικό μας βίο το ιδεώδες της αριστείας.
Το  Ελληνικό  Σχολείο οφείλει  να αποκτήσει  επίγνωση της πανευρωπαϊκής του ευθύνης, να πάψει να καλλιεργεί στους μαθητές του την  νοοτροπία του επαρχιώτη, που περιμένει από το Ευρωπαϊκό «κέντρο» παροχές για να επιβιώσει.  Οφείλει η παιδεία μας να επανεύρει  τον ελληνικό τρόπο θέασης του βίου μας, αυτό που διαφύλαξαν ως κόρη οφθαλμού οι πρόγονοι μας σε χαλεπούς καιρούς για τη Ρωμιοσύνη (Ενετοκρατία, Τουρκοκρατία).  Έχουμε χρέος  ως δάσκαλοι  αλλά και ως  γονείς  να καλλιεργήσουμε στους μαθητές και στα παιδιά μας   μέσα από το παράδειγμά  μας  τη χαρά της αυθυπέρβασης και της προσφοράς, τον έρωτα για τη ζωή, την αγάπη για την πατρίδα.

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Η αριστεία είναι το προζύμι για ν’ αναπλάσουμε  εκ νέου  τον  πολιτισμό μας. Αν μας διδάσκει κάτι  η σημερινή ημέρα της 28ης Οκτωβρίου είναι πως ο Ηράκλειτος είχε άδικο, όταν ζητούσε τον απαγχονισμό όλων των ενήλικων συμπολιτών του, προκειμένου να εξασφαλιστεί  το μέλλον της γενέτειρας πόλης του, της Εφέσου. Η σημερινή επέτειος  μας διδάσκει πως αρκεί μία μόνο λέξη, για  να εκφράσει  το πατριωτικό αίσθημα του πληθυσμού μιας χώρας φτωχής και αδύναμης.  Αρκεί ένα  «Όχι» για  να κάνει ένα ολόκληρο λαό να δεχθεί να  προσφέρει τη ζωή του, προκειμένου να  διασώσει την αξιοπρέπεια του ανθρωπίνου βίου σε παγκόσμιο επίπεδο.

Σημ.: *Ομιλία στο Τσιράκειο Ιδρυμα ανήμερα της 28ης Οκτωβρίου

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Diels H., Die Fragmente Der Korsokratiker, τομ. Α΄, (Βerlin, 1906).
Γιανναράς Χρήστος, Αντιστάσεις στην αλλοτρίωση. Επίκαιρη κριτική σχοινοβασία, (Αθήνα: Ίκαρος, 20082).
Καχίλ Τόμας, Γι΄ αυτό έχουν σημασία οι Έλληνες, Ταξιδεύοντας στον οίνοπα πόντο, μτφ.  Όλγα Παπακώστα (Αθήνα: Ωκεανίδα, 2004).
Ράγκος  Σπύρος, «Η συνάντηση του ελληνισμού με τον Χριστιανισμό από τον πρώτο έως τον τέταρτο αιώνα»  στο  Η  Ορθοδοξία ως Κληρονομιά.  Τόμος Α΄: Οι πρώτες ιστορικές καταβολές της  Ορθόδοξης Εκκλησίας, (Πάτρα: ΕΑΠ, 2002), σελ. 21-147.