Εκτός από την επέτειο της Μικρασιατικής Καταστροφής στις 14 Σεπτεμβρίου 1943 υπάρχει ακόμα μια θλιβερή επέτειος, το ολοκαύτωμα της Επαρχίας Βιάννου και πολλών χωριών της γειτονικής Ιεράπετρας. Τετρακόσιοι εξήντα ένας άνθρωποι (η δεύτερη μεγαλύτερη μαζική εκτέλεση αμάχων στην Ελλάδα μετά το Δίστομο) εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς πληρώνοντας το τίμημα της συμμετοχής στην αντίσταση. Πώς όμως φτάσαμε στην τραγωδία και τι σχέση έχουν τα Χανιά με τη Βιάννο;
Η πατρίδα του Ιωάννη Κονδυλάκη, η Άνω Βιάννος, είχε Ημιγυμνάσιο από το 1921 και ήδη από το 1924 είχε αναπτύξει σημαντική πολιτιστική και πολιτική δράση, λόγω του πολιτιστικού συλλόγου «Προοδευτικός Τουριστικός Σύλλογος Βιάννου, ο Φεραίος» μετέπειτα «Διαβάτης». Ο σύλλογος με πρωταγωνιστές και μέλη δασκάλους, Βιαννίτες φοιτητές της Αθήνας και μαθητές από τη Βιάννο, εκτός από πολιτιστική δράση (θέατρο, κινηματογράφο, χοροεσπερίδες) είχε και αξιόλογη κοινωνική δράση με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη δημιουργία του Γεωργικού Συνεταιρισμού Βιάννου (1928). Αυτό το προοδευτικό πνεύμα καλλιεργήθηκε και ενισχύθηκε από την κομμουνιστική ιδεολογία, με αποτέλεσμα στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η Βιάννος να αποτελεί το προπύργιο του ΕΑΜ-ΕΛΛΑΣ της Ανατολικής Κρήτης. Υπήρχε, λοιπόν, η αιτία, ενώ η αφορμή για το ολοκαύτωμα δόθηκε με την εξόντωση των Γερμανών στρατιωτών στο φυλάκιο της Κάτω Σύμης από άνδρες της οργάνωσης Ε.Ο.Κ. του Μπαντουβά.
Η πρώτη προσπάθεια των Βιαννιτών αγωνιστών για αντίσταση ήταν η συνεργασία με αγωνιστές από τους άλλους νομούς της Κρήτης. Έτσι, ο αγωνιστής Νίκος Μανουσάκης (1908-1945, ψευδώνυμο Νίκος Γαλάνης) από τον Βαχό με εντολή του κόμματος (Κ.Κ.Ε.) πήγε στα Χανιά και συναντήθηκε με τον στρατηγό Εμμ. Μάντακα προτείνοντάς του να αναλάβει πρωτοβουλία για τη συγκρότηση του «Πατριωτικού Μετώπου Κρήτης». Ταυτόχρονα, σύμφωνα με τους Χανιώτες αγωνιστές Δ. Βλησίδη και Λ. Ηλιάκη («Τα πρώτα βήματα του ΕΑΜ στην Κρήτη», Χανιά 1997, σ. 17), συναντήθηκε με στελέχη του κόμματος για να συντονίσουν τη δράση τους. Ο Μανουσάκης δέθηκε με τους Χανιώτες συναγωνιστές του και στην κηδεία του αγωνιστή Βαγγέλη Κτιστάκη (αρχηγού της οργάνωσης του Κ.Κ.Ε. «Φιλική Εταιρεία») είπε στη νεκρολογία: «[…]Αίμα κι εκδίκηση, πίστη και αγώνα για λουλούδια, Βαγγέλη, σου προσφέρει το κόμμα[…]».
Ένας άλλος κορυφαίος Βιαννίτης αγωνιστής ήταν και ο ταγματάρχης Αλέξανδρος Ραπτόπουλος (1899-1942), βενιζελικών πολιτικών πεποιθήσεων, ήρωας των Βαλκανικών Πολέμων, ανάπηρος της Μικρασιατικής Καταστροφής και ιδρυτής της αντιστασιακής οργάνωσης Κ.Ε.Ε.Ε. («Κρητική Εθνική Επαναστατική Επιτροπή»). Η οργάνωση εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Κρήτη, αλλά ο Ραπτόπουλος συνελήφθηκε στις 22/2/1942 από τους Ιταλούς που στρατοπέδευαν και έλεγχαν τη Βιάννο και το Λασίθι. Εκτελέστηκε στις φυλακές της Αγιάς από τους Γερμανούς στις 3/9/1942.
Βιβλιογραφία
Γ. Χρηστάκης συνεργασία Κ. Στεφανάκη, «Επαρχία Βιάννου 1940-1945», εκδ. Δήμος Βιάννου, Ηράκλειο 2017
