«Λουλούδια μην ανθίζετε, πουλιά μην κελαηδείτε,/ τ’ Ανώγεια μας εκάψανε και να τα λυπηθείτε./ Μια Κυριακή, μια ταχινή, ώρα που λειτουργούσι,/ μπήκαν στ’ Ανώγεια Γερμανοί τσ’ αντάρτες και ζητούσι./
Αντάρτες δεν ευρήκανε και κάμανε το κόμμα*,/ γέρους και γυναικόπαιδα κάτω τα κάμαν όλα./ Μαύρα φορούνε τα βουνά κι ο γερο-Ψηλορείτης,/ πενθούν τ’ Ανώγεια το χωριό και τσ’ ήρωες τση Κρήτης./
Κι ήρθαν τσ’ Αίγυπτος τα πουλιά για να παραθερίσουν,/ στ’ Ανώγεια δεν ευρήκανε τοίχους φωλιές να χτίσουν./ Τα σπίθια σου τα ρίξανε και τσι θροφές σου πήραν,/ τα ρούχα σου τα πλουμιστά στη Γερμανία πήγαν./
Για την πατρίδα πέσανε, για τον ηρωισμό μας,/ του Κράιπε η απαγωγή το ’καψε το χωριό μας./ Τ’ Αυγούστου εις τις δεκατρείς, καταραμένη ώρα,/ μια συμφορά μας πλάκωσε και μια μεγάλη μπόρα./
Πέντε χιλιάδες Γερμανοί μας είχα ’γκυκλωμένους,/ τσοι άντρες μας γυρεύγανε ωσάν τσοι λυσσασμένους./ Μάνα μου, αυτό το θέαμα ποτές να μην το δείτε,/ καλύτερα στα μνήματα αζωντανοί να μπείτε./
Γυναίκες, γέρους και παιδιά όλους μας κυνηγούνε/ και στο σκολειό μάς μάζεψαν, με λύσσα μάς ρωτούνε:/ – Τι κάμετε τσοι Γερμανούς, τον Κράιπε, το Σήφη;/ Σκυλιά, η προπαγάνδα σας και θα μας αφανίσει./ Γι’ αυτό τώρα, παλιόσκυλα, τ’ Ανώγεια θα καούνε,/ σταυρούς στ’ Αρμί* θα στήσουμε να σας το μαρτυρούνε».
(κόμμα= κόψιμο, σφαγή.
Αρμί= η πλατεία του χωριού).
Το τραγούδι αυτό αποτελεί ενιαίο όλο δύο επιμέρους τραγουδιών, τα οποία συνέθεσαν η κάθε μία χωριστά δύο πονεμένες αγράμματες γυναίκες για τ’ Ανώγεια της Κρήτης.
Οι Γερμανοί ναζιστές συμπεριφέρθηκαν κατά την Κατοχή (1941 – 1944) απέναντι των Ελλήνων με απύθμενη κακότητα και κακουργία, με ανήκουστη δολιότητα και εκδικητική διάθεση, με έλλειψη στοιχειώδους ανδρείας και ευψυχίας, ως γνησιότατοι συνεχιστές των Ούνων. Δολοφόνησαν αθώους (άνδρες, γυναίκες και μικρά παιδιά), πυρπόλησαν σπίτια, καταστήματα και εγκαταστάσεις, λεηλάτησαν, έκλεψαν, βίασαν, χλεύασαν τους πατριώτες. Καλάβρυτα (1.300 νεκροί), Κομμένο Αρτας (316 νεκροί), Δίστομο (223 νεκροί), Χορτιάτης Θεσσαλονίκης (εκατοντάδες νεκροί, καμένοι στους φούρνους), Μονοδένδρι Λακωνίας (εκατοντάδες νεκροί), Μουσιωτίτσα Ιωαννίνων (δεκάδες νεκροί), Καισαριανή, Χαϊδάρι, Κοκκινιά (χιλιάδες εκτελεσμένοι).
Οι τόποι μαρτυρίου ατελείωτοι. Τα κλάματα των Ελλήνων έγιναν βρύσες, ρυάκια, ποταμοί, θάλασσες, ωκεανοί… Στην ανδρογέννα Κρήτη, η οποία αντιστάθηκε με πείσμα και λύσσα στις ορδές του Χίτλερ, οι Ναζιστές επεφύλαξαν ιδιαίτερη μεταχείριση. Τα γερμανικά αντίποινα κάλυψαν όλη τη Μεγαλόνησο [περιοχή Αλικιανού Κυδωνίας, Γαλατάς Χανίων, Ροδάκινο Χανίων, Παλαιοχώρα Σελίνου, φυλακές Αγιάς, Κάντανος (καταστροφή ολοκληρωτική), περιοχή Βιάννου, περιοχή Κάμπων, περιοχές Σελίνου και Κισάμου και άλλες].
Το τρίτο ολοκαύτωμα των Ανωγείων
Τα Ανώγεια πυρπολήθηκαν τρεις φορές (1822, 1867, 1944). Το καλοκαίρι του 1944 οι Γερμανοί έχαναν τον πόλεμο. Οπως στη φύση το άγριο θηρίο όταν ξεψυχάει είναι πιο επικίνδυνο, έτσι και οι κατακτητές Γερμανοί άφησαν την εκδικητική τους μανία να εκδηλωθεί και να κορυφωθεί. Οι Κρητικοί αντιστασιακοί σε συνεργασία με Αγγλους αξιωματικούς στις 26 Απριλίου 1944 απήγαγαν τον Γερμανό στρατηγό Κράιπε και ευτέλισαν το γόητρο του Αξονα. Κατά των Ανωγείων, τα οποία ήταν το συμμαχικό στρατηγείο υπό τον Συνταγματάρχη Τομ, επέλασαν, στις 13 Αυγούστου 1944, 7.000 Γερμανοί με πυροβολικό και αεροπορία, από τέσσερα σημεία.
Το μεδούλι της σύγχρονης βαρβαρότητος, οι έμποροι του παγκόσμιου τρόμου, οι δήθεν άνθρωποι με τα ακατάληπτα ονόματα, το βλοσυρό ύφος και τα αγέλαστα πρόσωπα, πάτησαν τα ηρωικά Ανώγεια με σκοπό την εκδίκηση.
Στο Αρμί, στην κεντρική πλατεία των Ανωγείων, βρίσκεται εγχάρακτη η διαταγή καταστροφής και ισοπέδωσης του χωριού, του Γερμανού Στρατηγού Φρουράρχου Κρήτης: «…Επειδή η πόλις των Ανωγείων είναι κέντρον της αγγλικής κατασκοπίας εν Κρήτη και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το φόνο του λοχία φρουράρχου Γενί-Γκαβέ και της υπ’ αυτόν φρουράς και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το σαμποτάζ της Δαμάστας, επειδή εις Ανώγεια ευρίσκουν άσυλον και προστασίαν οι αντάρται των διαφόρων ομάδων αντιστάσεως και επειδή εκ των Ανωγείων διήλθον και οι απαγωγείς με τον στρατηγόν Φον Κράιπε χρησιμοποιήσαντες ως σταθμόν διακομιδής τα Ανώγεια, διατάσσομεν την ΙΣΟΠΕΔΩΣΙΝ τούτων και την εκτέλεσιν παντός άρρενος Ανωγειανού όστις ήθελεν ευρεθεί εντός του χωρίου και πέριξ αυτού εις απόστασιν ενός χιλιομέτρου».
Χανιά 13-8-44 Ο Στρατηγός Διοικητής Φρουρίου Κρήτης X. ΜΙΛΛΕΡ.
Η αντίσταση των Ανωγείων 6 μήνες νωρίτερα είχε χάσει τον άξιο αρχηγό της, τον Στεφανογιάννη, τον οποίο συνέλαβαν στο χωριό οι Γερμανοί με κυκλωτική κίνηση, τον δίκασαν σε έκτακτο στρατοδικείο και τον εκτέλεσαν.
(Σ.Σ.: Ο αξιωματικός που διέταξε την εκτέλεση αυτή, όταν γύρισε στο γραφείο του, βρήκε τηλεγράφημα, σύμφωνα με το οποίο από βομβαρδισμό κατέρρευσε το σπίτι του στη Γερμανία και σκοτώθηκε η μοναχοκόρη του, 16 ετών).
Νέος αρχηγός ορίζεται ο Χριστομάλης Ξυλούρης, ο οποίος διαχειρίστηκε επιτυχώς δύσκολες επιχειρήσεις (απαγωγή του Κράιπε, απαγωγή του Συμεωνίδη, παγκρήτιο σαμποτάζ της 23ης Ιουλίου 1944, σαμποτάζ της Δαμάστας, μάχη Μύθιας και των Αξιπέτρων, μάχη Φοινικιάς κ.λπ.).
Οι κάτοικοι των Ανωγείων, οι οποίοι επί μήνες είχαν υποστεί τις ταπεινώσεις του Γερμανού λοχία Γιόζεφ Ολενχάουερ, βρέθηκαν τώρα αντιμέτωποι με τον θάνατο. Οι άνδρες ειδοποιήθηκαν κι έφυγαν στα βουνά. 24 μερόνυχτα οι Γερμανοί έκαιγαν, γκρέμιζαν και εκτελούσαν ανήμπορους και ανάπηρους. 2.500 γυναίκες και παιδιά πήραν τον δρόμο της προσφυγιάς.
Ο Νίκος Καζαντζάκης στα Ανώγεια έναν χρόνο μετά
Το μέγεθος της καταστροφής καλύτερα να το παρακολουθήσουμε από τη γραφίδα του Νίκου Καζαντζάκη.
Τον Ιούλιο του 1945, έναν σχεδόν χρόνο μετά την καταστροφή των Ανωγείων από τους Γερμανούς Ναζιστές, ο Νίκος Καζαντζάκης θα επισκεφθεί τ’ Ανώγεια, ως υπεύθυνος της Κεντρικής Επιτροπής για τη διαπίστωση των Γερμανικών ωμοτήτων κατά τη διάρκεια του πολέμου στην Κρήτη.
Μετά από εντολή της κυβέρνησης και με τη βοήθεια των I. Κακριδή, I. Καλιτσουνάκη και Κ. Κουτουλάκη κατέγραψε το χρονικό της καταστροφής.
Στη σχετική έκθεσή του μεταξύ άλλων αναφέρει: «Την 13ην οι Γερμανοί συμπληρώσαντες την κύκλωσιν, εισήλθον εις τα Ανώγεια και διέταξαν τους υπολειφθέντας κατοίκους (θα ήσαν περί τα 1.500 γυναικόπαιδα) να αναχωρήσουν εντός ημισείας ώρας προς την κατεύθυνσιν του Γενή-Καβέ, οπόθεν να διασκορπισθούν εις τα διάφορα χωρία της Ρεθύμνης. Μετά ταύτα, προέβησαν εις Ολοκαύτωμα, γενικήν λεηλασίαν του χωρίου, πλουσιωτάτου εις κτηνοτροφικά και εριουργικά προϊόντα. Μετά την δήλωσιν εκάστη οικία εκαίετο πρώτον και έπειτα ανετινάσσετο διά δυναμίτιδος. Κάθε νύκτα οι Γερμανοί απεσύροντο εις τα Σείσαρχα και την πρωΐαν επανήρχοντο. Το μέγεθος της λεηλασίας θα κατανόηση κανείς, όταν λάβη υπ’ όψιν ότι αυτή διήρκεσεν από της 13 Αυγούστου μέχρι της 5 Σεπτεμβρίου. Κατά την διάρκειαν της διαρπαγής οι Γερμανοί εφόνευσαν εντός του χωρίου τον Γ. Σπιθούρην, μη δυνηθέντα ν’ αποχωρήση μετά των άλλων κατοίκων, επίσης τους παραλύτους εξαδέλφους Κωνστ. και I. Ξυλούρην (ή Κίτρη), και τον υπέργηρον Νικ. Αεράκην, εις τας αγκάλας του οποίου έθεσαν, μετά την εκτέλεσιν, δεξιά και αριστερά τα πτώματα δύο χοίρων προς χλευασμόν. Δύο αδελφαί, η χήρα Εμμ. Καλλέργη και η χήρα Εμμ. Καβλέντη, η χωλή Ειρήνη Καραΐσκου και η Ευαγγ. Ιω. Πασπαράκη, αρνηθείσαι ν’ αποχωρήσουν και προτιμήσασαι τον θάνατον απέθανον καείσαι και καταχωθείσαι έπειτα υπό τα ερείπια των ανατιναχθεισών οικιών των.
Επίσης οι Γερμανοί εφόνευσαν τον εκ τραύματος της κεφαλής παράφρονα Εμμ. I. Σαλούστρον. Πολλοί άλλοι εφονεύθησαν εις τα πέριξ. Οι Γερμανοί κατέστρεψαν και τα 4 τυροκομεία της περιοχής και απήγαγον τα ποίμνια των κατοίκων όσα δεν ηδυνήθησαν να συμπαραλάβουν, τα εφόνευσαν.
Σήμερον από τας 940 οικίας των Ανωγείων δεν έχει απομείνει ούτε μία, το νεόδμητον σχολείον ανετινάχθη, αι 3 εκκλησίαι, τας οποίας οι Γερμανοί είχον μεταβάλει εις σταύλους, έχουν επίσης υποστή ζημίας εκ των πέριξ ανατινάξεων. Η επίσημος κατάστασις της Νομαρχίας Ρεθύμνης αναφέρει 117 Ανωγειανούς εκτελεσθέντας κατά την περίοδον της κατοχής»…
