«Μεγάλωσα ανάμεσα σε βιβλία. Τα τοπία των παιδικών μου χρόνων ήταν βιβλία, όχι χωράφια ή δάση -αυτά ήταν επικίνδυνα μέρη. Το άμεσο περιβάλλον μου ήταν βιβλία σε διάφορες γλώσσες. Πίστευα ότι ο κόσμος ήταν φτιαγμένος από βιβλία, όχι από βουνά, ποτάμια και πεδιάδες… Αγαπώ τη γλώσσα με ένα σχεδόν υστερικό τρόπο… Έγινα συγγραφέας επειδή έμαθα να ακούω αυτά για τα οποία οι άνθρωποι δεν μιλούν»
(Άμος Όζ: Ισραηλινός συγγραφέας (1939-2018), στο ΒΗΜΑgazino, 29/5/05)
ΜΙΑ από τις πιο γοητευτικές ιστορίες είναι η περιπέτεια του γραπτού λόγου: ποια “οχήματα” χρησιμοποίησε δια μέσου των αιώνων και ποιές υπήρξαν οι μορφές εκφοράς και αποτύπωσής του; Σε ποιους χώρους έγινε η διαφύλαξη και η διάθεση των πρώτων “βιβλίων”; Ποια η μετεξέλιξή τους, μέχρι το σημερινό έντυπο και ηλεκτρονικό άϋλο βιβλίο; Ορισμένα από τα παραπάνω θέματα αποτελούν “στάσεις” στην ούτως ή άλλως “θαυμαστή περιπέτεια του βιβλίου” που μας χαρίζει η φιλόλογος και συγγραφέας Irène Vallejo (1).
ΑΝΑΤΡΕΧΟΝΤΑΣ τουλάχιστον 2.500 χρόνια πριν, έχουμε τις πρώτες λίθινες, πήλινες, ξύλινες ή μαρμάρινες σκληρές εγχάρακτες επιφάνειες με τα πρώτα νομικά, ποιητικά ή θρησκευτικά “κείμενα”. Κατόπιν φθάνουμε στον πρώτο εύκαμπτο πάπυρο-κύλινδρο (Αίγυπτος) και τη δερμάτινη περγαμηνή (Πέργαμος) των ελληνιστικών χρόνων! Μια σημαντικότατη πρόοδος, αν και οι συνεχείς συγκρούσεις ανάμεσα στο παλιό και το καινούργιο δεν θα λείψουν ποτέ. Εξάλλου, κάθε μεταβατικό στάδιο αφήνει και συντρίμμια πίσω του.
ΤΑ ΠΡΩΤΑ γραπτά σύμβολα εμφανίστηκαν στη Μεσοποταμία. Έπειτα στην ανατολική Μεσόγειο. Οι Έλληνες που μετέφεραν το φοινικικό αλφάβητο θα πρέπει να ήσαν πλούσιοι έμποροι, διότι έμποροι έκαναν το διαμετακομιστικό εμπόριο και αυτοί συνεννοούνταν με τους ξένους, ώστε να έχουν και “γραπτά ντοκουμέντα” των αγοραπωλησιών τους. Αγνοούμε ποιος ήταν ο πρώτος Έλληνας που “μετέφερε” τα γράμματα του φοινικικού αλφάβητου και ποιος αυτός που τα προσάρμοσε στα δεδομένα της ελληνικής πραγματικότητας. Γνωρίζουμε όμως ότι υπήρξαν χιλιάδες ελληνόγραμματες επιγραφές (κεφαλαιογράμματης βουστροφηδόν ανάγνωσης) είτε σε επιτύμβιες στήλες, είτε ως ταφικά ή επινίκια επιγράμματα. Κι ακόμη, ως ολιγόλεκτη ποίηση.
ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ της Αναγέννησης ήλθε στην Ευρώπη (Μαγεντία-Γερμανία) η “εκλαϊκευτική” του βιβλίου εφεύρεση της Τυπογραφίας. Με το εκτυπωμένο πια σε πολλά αντίτυπα βιβλίο του Γουτεμβέργιου, η γνώση πήγε παντού. Έτσι, αυτή έπαψε να είναι “φυλακισμένη” σε ιδιωτικούς χώρους αρχόντων, ρωμαίων πατρικίων, φεουδαρχών του Μεσαίωνα, βασιλέων της Αναγέννησης. Εκεί που παρέμεινε “συνωμοτικά” έγκλειστη ήταν τα απρόσιτα μοναστικά δώματα των αββαείων, με τους “αντιγραφείς” μοναχούς και τον μυστικισμό τους. Όμως, το χάρτινο και καλαίσθητα δεμένο βιβλίο έγινε κτήμα και αγαθό όλων.
ΧΡΕΙΑΣΤΗΚΑΝ πολλοί αιώνες “άσπονδης” συμβίωσης των παραπάνω, ώστε σήμερα να απολαμβάνουμε ελεύθερα μια πλειάδα σκέψεων, συναισθημάτων και προβληματισμών ”κρυμμένων” στις σελίδες εκατοντάδων χιλιάδων βιβλίων. Μπορούμε ελεύθερα να γράφουμε κι εμείς, ανεμπόδιστα και “δημοκρατικα” στο διαδίκτυο (fb, blogs), καημούς, παράπονα, ύβρεις, προτάσεις. Να δίνουμε τα εύσημα (likes) σε “ακόλουθους”, να δηλώνουμε την απαρέσκεια/ευαρέσκειά μας, με ανάλογες φράσεις, φωτογραφίες, βίντεο και εικονίδια.
… ΕΝ ΑΡΧΗ, λοιπόν, ήταν ο προφορικός λόγος που εξύμνησε “κλέα” Θεών και ανδρών, ή απηύθυνε από τους ιερούς βωμούς ικεσίες και ευχαριστίες σε Θεούς και δαίμονες! Η ηρωική -και όχι μόνο- ιστορία του παρελθόντος “τραγουδιόταν” από μνήμης, συνοδεία μουσικής, από τους αοιδούς. Μεταδιδόταν έτσι, η πίστη και η παράδοση των προηγούμενων στις επόμενες γενιές. Με άπειρο και ποικίλο “φωνητικό” πλούτο λέξεων, σωσμένων μέχρι σήμερα.
ΤΑ “ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΤΙΚΑ” αυτά “φωνητικά” βιβλία (ομηρικά έπη, ύμνοι, κάθε είδους ποίηση και άλλα) έπαψαν να απαγγέλλονται, όταν επινοήθηκε το γνωστό μας αλφάβητο: τότε δημιουργήθηκε ένας συγκεκριμένος και συγκροτημένος αριθμός γραμμάτων (24-26), με τα οποία οι άνθρωποι άρχισαν να αποτυπώνουν σε λέξεις και φράσεις τα πάντα. Τα γράμματα απέκτησαν τους δικούς τους “σιωπηλούς ήχους” που ζωντανεύουν ποικίλους κόσμους στο άνοιγμα κάθε βιβλίου. Η παλιά ηχητική παράδοση των λαών πέρασε στις γραπτές σελίδες προς τέρψιν των αναγνωστών όλου του κόσμου. Όμως, το “φωνητικό” βιβλίο δεν καταργήθηκε. Σήμερα υπάρχουν βιβλία για τυφλούς, όπως και ειδικές εκδόσεις στη γλώσσα Braille, ώστε να γίνεται άμμεση η επαφή (αφή) και με τον γραπτό λόγο.
…Η ΠΡΩΤΗ, ανεπανάληπτη σε ακτινοβολία και περιεχόμενο βιβλιοθήκη, με υποδειγματική ταξινόμηση των βιβλίων-κυλίνδρων (παπύρων ή περγαμηνών), υπήρξε η “Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας”, επιθυμία κι όνειρο του Μ. Αλεξάνδρου· δημιούργημα δε των Πτολεμαίων της Αιγύπτου. Πρώτος Βιβλιοθηκάριός της ήταν ο Δημήτριος ο Φαληρέας (345 π.Χ.-280 π.Χ.) που συγκέντρωσε εκεί όλη την τότε παγκόσμια γραπτή γνώση. Ο δε Καλλίμαχος έγινε ο πρώτος “αρχειοθέτης” που την οργάνωσε σύμφωνα με τους δικούς του τρόπους ταξινόμησης. Μια τέτοια συγκέντρωση βιβλίων δημιούργησε και τους πρώτους αναγνώστες-ερευνητές. Εκλήθησαν, μάλιστα με αδρές αμοιβές, Έλληνες σοφοί (Γραμματικοί) να μεταλλάξουν τους ήχους σε γράμματα (μικρά, τόνοι, στίξη) και άλλοι πολύγλωσσοι να μεταφράσουν τα ξένα κείμενα στην τότε παγκόσμια γλώσσα-την ελληνική. Κατόπιν, υπήρξαν αρκετοί Ρωμαίοι Αυτοκράτορες και πλούσιοι χορηγοί που συνέβαλαν στην ίδρυση βιβλιοθηκών σε όλη τη Ρωμαϊκή Επικράτεια, ενταγμένων στους χώρους των “δημόσιων λουτρών” (θέρμες). Οι συνεχιστές του βιβλιόφιλου πνεύματος των Αρχαίων Ελλήνων, σε κάθε βιβλιοθήκη που έκτιζαν είχαν δυο ισοδύναμα τμήματα: ένα για τα ελληνικά κείμενα, το άλλο για τα λατινικά…
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ πέρασε από μύρια κύματα: ευνοήθηκε, λατρεύτηκε, μισήθηκε, κατασχέθηκε, απαγορεύτηκε (Index, Inquisitio), κάηκε (2). Φοβικοί, “ισχυροί” δικτάτορες ολοκληρωτικών καθεστώτων, δεν έκαψαν μόνο βιβλία αλλά φυλάκισαν, επικήρυξαν, σκότωσαν ή έστειλαν σε αναγκαστική εξορία συγγραφείς, ως “προδότες”, “ανεπιθύμητους”, ή απλά ως ενοχλητικούς για το καθεστώς τους.
ΣΗΜΕΡΑ η αναζήτηση παλαιών βιβλίων, ή “πρώτων εκδόσεων”, αποτελεί συλλεκτική μανία κι ένα από τα δαπανηρότερα χόμπι. Όμως, εκτός από τη ματαιοδοξία της “απόκτησης” ενός σπάνιου βιβλίου, όσο παλαιότερο είναι αυτό, τόσο πιο κοντά στην ιστορία της εξέλιξης του βιβλίου βρίσκεται.
ΙΣΩΣ η εποχή μας να δείχνει ότι απωθεί κάθε τι που είναι σε έντυπη μορφή. Αυτό είναι μια ψευδαίσθηση των τελευταίων γενεών που γεννήθηκαν αντικρίζοντας ως πρώτο αντικείμενο τη νέα digital τεχνολογία. Στην πραγματικότητα, οι εκδοτικοί οίκοι πολλαπλασιάζονται ή συνενώνονται, έχουμε μεγαλύτερη χρήση χαρτιού, ενώ και το έντυπο βιβλίο παρουσιάζει πανέμορφες καινοτομίες, σε εμφάνιση και περιεχόμενο. (1-7-22)
* Με αφορμή το “γενναιόδωρο” και για πρώτη χρονιά “Φεστιβάλ Βιβλίου” Χανίων (29/6-3/7). Και την ευχή κάθε χρόνο να γίνεται καλύτερο.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
-(1) Irène Vallejo (Ιρένε Βαγιέχο, Ισπανίδα κλασική Φιλόλογος, 1979-):“Πάπυρος”-Η περιπέτεια του βιβλίου, από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα”, α’ έκδ. ”Μεταίχμιο”, 2022 (σελίδες 544). Μετάφραση από τα ισπανικά: Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη.
-(2) Το κλασικό πια μυθιστόρημα “Φαρενάιτ 451” του Ρέι Μπράντμπιουρι (1953) έχει ως θέμα του την απαγόρευση της ανάγνωσης βιβλίων! Σ’ αυτό το μοτίβο βασίστηκε η ομώνυμη ταινία του Φρανσουά Τριφό (1966) καθώς και το remake της, το 2018. Το σενάριο εκτυλίσσεται σ’ένα κοντινό μέλλον, σε μια κοινωνία μεταλλαγμένη, ρομποτοποιημένη, έγκλειστη, πλήρως ελεγχόμενη, δίχως πνευματική καλλιέργεια. Σ’ έναν κόσμο δηλαδή δίχως μνήμη και βάθος σκέψης. Το να έχεις βιβλία συνιστά έγκλημα! Στη δυστοπία του Μπράντμπερι, ό,τι μεταφέρει ιδέες, ό,τι οδηγεί στην αμφισβήτηση, ό,τι οξύνει το μυαλό, διώκεται ως επικίνδυνο! Τα βιβλία, όπου κι όταν ανακαλύπτονται, ρίχνονται στην πυρά! Έργο των πυροσβεστών είναι ν’ ανάβουν φωτιές, όχι να τις σβήνουν!
