» Kurt Vonnegut (µτφρ. Αλέξης Καλοφωλιάς, εκδόσεις Πατάκη)
Παλιά πίστευα στο ανάλαφρο κωµικό, στο απενοχοποιηµένο γέλιο που µου χάριζε, αν και γελούσα δύσκολα µε κάποιον που δεν γνώριζα προσωπικά εκεί που οι κώδικες επικοινωνίας είναι στέρεοι και διαµορφωµένοι. Τόσο πολύ πίστευα σε αυτό που όταν απέκτησα µια κάποιου είδους πολιτική συνείδηση, περισσότερο ίσως µια ηθική στάση απέναντι στην αδικία τριγύρω, δακτυλοδεικτούσα τους καλλιτέχνες κωµωδίας, όχι σάτιρας αλλά κωµωδίας το τονίζω, και τους κατηγορούσα για έλλειψη επαφής µε τον γύρω ζόφο, ίσως να διέκρινα ένα προνόµιο, το δικό µου ποτέ, ισχύει αυτό που λένε για την καµπούρα, αν και τότε δεν χρησιµοποιούσα τόσο αυτή τη λέξη, που ξάφνου ήρθε να χωρίσει και να φωτίσει τα πρόσωπα τριγύρω. Ένα είδος θυµού που έβραζε και φούσκωνε σε τέτοιο βαθµό που οριακά τοποθέτησε στο προσωπικό µου στόχαστρο έναν από τους πιο επιφανείς λογοτεχνικούς ήρωες της πάντοτε δύσκολης εφηβείας (µου), τον Τοµ Ρόµπινς.
Πέρασαν τα χρόνια, µεγάλωσα και άλλο, µια µέρα ξάφνου συνειδητοποίησα αυτό που οι Γερµανοί ορίζουν ως χιούµορ ως όταν παρ’ όλ’ αυτά γελάς, το µαύρο κατράµι χιούµορ, το ύστατο καταφύγιο. Τότε διέκρινα τη βαθιά θλίψη των βιβλίων του Ρόµπινς, στα οποία, µέσα από το γλεντοκόπηµα των ιστοριών και τις δυσθεώρητες παροµοιώσεις, έβρισκε, αυτός κυρίως αλλά κι εγώ, καταφύγιο από τον ζόφο τριγύρω, ένας µονόδροµος µη ρεαλιστικής αποτύπωσης του κόσµου των Μεσοδυτικών Πολιτειών της Αµερικής, κάτι που έγινε εµφανές όταν διάβασα το, δυστυχώς απαρατήρητο από το ευρύ εγχώριο κοινό, Πάντα ο διάβολος του Donald Ray Pollock (µτφρ. Βάσια Τζανακάρη, εκδόσεις Μεταίχµιο).
Γιατί τα λέω όλα αυτά;
Η ανάγνωση είναι µια ενεργητική διαδικασία, που υπό την προϋπόθεση του εµβαδού κατάληψης στην καθηµερινότητα, συµµετέχει στη διαµόρφωση του ατόµου. Προσοχή, δεν αναφέροµαι απαραίτητα σε βελτίωση, να εξηγούµαστε. Οι καλωδιώσεις, αυτές, που γίνονται ή δεν γίνονται ορατές, κάτι µας δείχνουν για τον εαυτό µας. Είναι και αυτό κοµµάτι της ανάγκης για ανάγνωση. Έτσι, λοιπόν, το πλάγιο και ίσως κεκαλυµµένο µονοπάτι µέσω του κωµικού προς επισήµανση του ζόφου και επιβίωσης εντός αυτού, το κρίνω ως σηµαντικό. Μοιάζει προφανές, το ξέρω. Όµως, πολλά πράγµατα που εκ των υστέρων µοιάζουν προφανή, σε παρελθόντα χρόνο βασάνιζαν και αποπροσανατόλιζαν διαρκώς και εντόνως.
Ο Κερτ Βόννεγκατ βίωσε τη φρίκη του πολέµου, τον απόλυτο ζόφο αν θέλουµε να είµαστε ειλικρινείς, υπήρξε δε αιχµάλωτος στη ∆ρέσδη όταν οι συµµαχικές δυνάµεις την έπληξαν µε σφοδρούς βοµβαρδισµούς που στοίχισαν τη ζωή σε δεκάδες αθώους, χώρια οι καταστροφές. Επ’ αυτού τα λέει καλύτερα ο Hans Erich Nossack στην Καταστροφή (µτφρ. Αλέξανδρος Κυπριώτης, εκδόσεις Σκαρίφηµα). Ο Βόννεγκατ έγραψε ένα από το πιο σπουδαία και συγκλονιστικά σε µορφή και περιεχόµενο βιβλία του περασµένου αιώνα, το Σφαγείο Νούµερο Πέντε. Τίποτα το κωµικό εκεί µέσα, κανένα απότοκο επιστηµονικής φαντασίας. Οι δύο αυτοί άξονες, ωστόσο, χαρακτηρίζουν το αρκετά µεγάλο σε ποσότητα υπόλοιπο έργο του.
Αν συµφωνήσουµε πως ένας ικανός συγγραφέας χαρακτηρίζεται από µια οξυµένη µατιά και µια συναίσθηση της τραγικότητας της εποχής του, τότε ας αναλογιστούµε πώς αυτό γιγαντώνεται ύστερα από µια εµπειρία όπως ο πόλεµος. Γιατί, σε µια απόπειρα να συνδέσω την αρχή του κειµένου αυτού µε Το πρωινό των πρωταθλητών, τα σκοτάδια είναι εκείνα που χαρίζουν το πιο λαµπερό φως, η φρίκη είναι εκείνη που αναδεικνύει την ανάγκη για το κωµικό, τα στενά όρια του κόσµου επιβάλλουν την καταφυγή στην αγκάλη της επιστηµονικής φαντασίας, µια έξοδος κινδύνου για κάποιους αναγκαία.
Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του λογοτεχνικού σύµπαντος του σπουδαίου αυτού Αµερικανού συγγραφέα είναι ορατά από την πρώτη κιόλας σελίδα, η παιγνιώδης διάθεση, η αστείρευτη φαντασία, η οξυδέρκεια στη µατιά απέναντι στα πράγµατα και η κοφτερή πρόζα που δεν χαρίζεται, που δεν λογοκρίνεται και δεν απολογείται. Ένα µεταµοντέρνο κατασκεύασµα στο οποίο ο συγγραφέας εµφανίζεται από σελίδα σε σελίδα για να υπενθυµίσει την παρουσία του αλλά και την ολοκληρωτική δύναµη που διαθέτει, να παρουσιαστεί δηλαδή ως αυτό που είναι, ο ένας και µοναδικός δηµιουργός όλων όσων περιλαµβάνονται στην ιστορία αυτή. Πρωταγωνιστές ένας αφανής συγγραφέας που οι ιστορίες του τοποθετούνται σε ερωτικά προϊόντα και ένας αυτοδηµιούργητος τύπος, οικονοµικά πανίσχυρος, πλην όµως δύσθυµος.
Αυτό το ζεύγος αντιθέτων θα συναντηθεί σε µια δεδοµένη στιγµή σε µια άσηµη πόλη που µε τη χορηγία ενός ακόµα πιο πλούσιου τύπου θα φιλοξενήσει ένα καλλιτεχνικό φεστιβάλ στο οποίο ο συγγραφέας απροσδόκητα είναι καλεσµένος. Για την ακρίβεια όλο το βιβλίο αφορά αυτό, την πορεία συνάντησης των δύο αυτών προσώπων. Η σκιά και η λάµψη του αµερικάνικου ονείρου, ο αποτυχηµένος καλλιτέχνης σε µια εποχή, σε κάθε εποχή, που δεν είναι η πλέον φιλόξενη, και ο επιχειρηµατίας, ο ορισµός της επιτυχίας, η καλύτερη απόδειξη του συστήµατος πως όποιος δουλεύει και είναι ικανός τα καταφέρνει. Όµως, πέρα από τα µαθηµατικά, ένα και ένα δεν κάνει πάντα δύο. Εύκολο θα ήταν αν ίσχυε στη ζωή αυτό, βαρετό, ίσως, αλλά εύκολο, διάολε.
Μη λάβετε ωστόσο τοις µετρητοίς το δίπολο αυτό, η ιστορία του Βόννεγκατ υπερχειλίζει όταν ο αναγνώστης επιχειρεί να θέσει τέτοιους περιορισµούς, απλούς και προφανείς. Είναι κάτι που λέω συχνά πυκνά για συγγραφείς όπως ο Βόννεγκατ: αντιµετωπίζει το παιχνίδι όπως τα παιδιά, µε τη µέγιστη σοβαρότητα. Η σοβαροφάνεια είναι το πρώτο που εξοβελίζεται από την εξίσωση. Αυτό είναι ένα σπουδαίο φίλτρο· να πετύχει ο συγγραφέας να αφήσει εκτός τους συντηρητικούς αναγνώστες που βαυκαλίζονται για λογοτεχνικές κορυφές και ύψη δυσθεώρητα, ανίκανοι να γλεντήσουν µε την καρδιά τους γύρω από την τεράστια κατσαρόλα ενός κόσµου που βράζει και χύνεται καυτός σε γη από καιρό στέρφα.
Ανάγνωσµα απολαυστικό, µε στιγµές πανέξυπνου χιούµορ που ωστόσο δεν παραπλανά, αυτός είναι ο κόσµος, συνεχώς υπενθυµίζει, αυτή η σκοτεινιά του, και άλλος δρόµος δεν υπάρχει, όχι για µένα τουλάχιστον, διευκρινίζει, παρά να αφεθώ στην έµπνευση και να νιώσω για όσο διαρκεί αυτάρκης και παντοδύναµος δηµιουργός, να δηµιουργήσω στεγανά επιβίωσης· µπούνκερ, τα αποκαλώ εγώ αυτά Κερτ, µπούνκερ.
Αποτελεί ευτυχή συγκυρία το γεγονός πως οι εκδόσεις Πατάκη επιχειρούν να επαναφέρουν τον Βόννεγκατ στο εγχώριο λογοτεχνικό προσκήνιο, ήταν κρίµα που τα βιβλία του πια ήταν δυσεύρετα. Η µεταφραστική υπογραφή του Αλέξη Καλοφωλιά αποτελεί µια επιπλέον εγγύηση.
