Ο Τύπος εμφανίζεται στη Ευρώπη στις αρχές του 18ου αιώνα ενώ ο ελληνικός στα τέλη του, στις ελληνικές παροικίες της κεντρικής Ευρώπης σε χώρο δηλαδή στον οποίο παρουσιάζονται οι αναγκαίες ευνοϊκές συνθήκες για τη γένεση του φαινομένου διάδοσης των διαφωτι- στικών ιδεών.
Τα γυναικεία περιοδικά αντανακλούν συχνά την αλλαγή του ρόλου των γυναι- κών στην κοινωνία. Πριν την Γαλλική Επανάσταση, στο Παρίσι ο γυναίκειος τύπος έκανε την εμφάνιση του εκφράζοντας ερωτήματα για τον ρόλο και τη θέση της γυναίκας στις απαρχές ενός σύγχρονου κόσμου. Τον 19ο αιώνα, όταν η οικογενειακή κατάσταση έγινε το ιδανικό, έγιναν συντηρητικά και μετά το 1880, τα περιοδικά άρχισαν να διευρύνουν τους ορίζοντές τους και πάλι. Η “Εφημερίς των Κυριών” στις 13 Ιανουαρίου 1891 στην τρισέλιδη σχεδόν βιογραφία της μας λέει ότι η Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου (Σκύρος 1820-Βόλος 1877), το γένος Μάρου, ήταν ποιήτρια, συγγραφέας και άριστη παιδαγωγός. Γεννήθηκε στη Σκύρο το 1820 και πήρε τα πρώτα μαθήματα στη σχολή αρρένων της Σκύρου “η μόνη κόρη διακριθείσα μεταξύ πάντων των συμμαθητών αρρένων”. Παντρεύτηκε στα 16 της με τον γιατρό Σπυρί- δωνα Σαμαρτζίδη, που φρόντισε για την μόρφωση της με δύο δασκάλους που την καθο- δήγησαν στη μελέτη της ποίησης και της λογοτεχνίας.
Ο οξύς νους της Ευφροσύνης μπαίνει γρήγορα σε λειτουργία κι αρχίζει να γράφει ποιήματα. Τα σχόλια των κριτικών είναι ενθαρρυντικά αλλά στο πνεύμα της εποχής. Γράφει ένας κριτικός με τα αρχικά Γ.Χ.Ζ: “Συγχαίρωμεν εγκαρδίως την ποιήτριαν και προτρέπομεν αυτήν να αφιερωθή σπουδαίως είς το ακανθώδες αλλ΄ ευγενές στάδιον, όπερ απαθανάτησε την φήμη της Σαπφούς και της Ηρίνης…”.
Η Σαμαρτζίδου δεν έχει, όμως, ανάγκη ενθάρρυνσης. Η δημιουργικότητα της βρίσκει διέξοδο στην έκδοση του περιοδικού Κυψέλη, “σύγγραμμα περιοδικόν γυναικείον”, στην Κωνσταντι- νούπολη το Μάιο του 1845. Η Κυψέλη αποτέλεσε ένα βραχύβιο εκδοτικό εγχείρημα: είχε μηνιαία κυκλοφορία και φαίνεται να εκδόθηκαν έξι μόνον τεύχη. Παρά το βραχύβιο του εγχειρήματος η έκδοση του περιοδικού είναι πολλαπλά σημαντική. Η Κυψέλη υιοθετεί τις πλέον ριζοσπαστικές ιδέες του Διαφωτισμού και αποδοχή βασικών παραδοχών της πολιτικής του φιλοσοφίας. Η έκδοση της Κυψέλης, παρότι μοναχικό γυναικείο εγχείρημα σε επίπεδο εκδοτικό, γίνεται σε μια εποχή που οι γυναίκες έχουν αρχίσει να εμφανίζονται στο πεδίο της γραφής· δημοσιεύουν λογοτεχνικά έργα (κυρίως ποίηση), μεταφράσεις, αλλά και επιχειρούν τις πρώτες δημοσιεύσεις σε επιστημονικά πεδία όπως το πεδίο της ιστορίας (Αντωνούσα Καμπουράκη ή Καμπουροπούλα) και της εκπαίδευσης/παιδαγωγικής. Ο λόγος του περιοδικού τονίζει τη σπουδαιότητα της παιδείας, τόσο με την έννοια της γενικής καλλιέργειας του ατόμου όσο και της εκπαίδευσης. Αλλά πιο σημαντικά ασκεί κριτική στις πατριαρχικές αντιλήψεις που αμφισβητούν τις δια- νοητικές ικανότητες των γυναικών και αποδίδει την περιθωριοποίηση και τη μορφωτική τους κατάσταση στον ιστορικά προερχόμενο ανδροκρατικό χαρακτήρα των κοινωνιών. Γράφει ειδικότερα: «[…] Αξιούμεν, λέγομεν, τον σύγχρονον φωτισμόν του τε ανδρικού και του γυναι- κείου φύλου, όλης αυτής της ανθρωπότητος, συγκειμένης εξ ίσου από τον άνδρα και την γυναίκα. […] Ο προορισμός της γυναικός δεν είναι απλώς του να γεννά τέκνα ούτε η ανδρα- ποδώδης οικιακή υπηρεσία, αφιερωμένη όλως διόλου μεθ’ όλων των πολυαρίθμων τέκνων της εις την πρόνοιαν και τον μόχθον του ανδρός, εις τρόπον ώστε να τρομάζη διά πάσαν στιγμήν καθ’ ην ήθελε λάβει την δυστυχίαν να στερηθή της ανδρικής προστασίας, και είναι ούτω υποκείμενη εις τύχας αθλίας, αξιοθρηνήτους… Αλλά τοιαύτη δεν δύναται να ήναι η γυνή, ειμή όταν εισέρχεται εις τον κοινωνικόν βίον μορφωμένη με ανάλογον τινά παιδείαν και πεπροικισμένη…”. “Εκ των ελληνίδων ήτο σπανιωτάτη εξαίρεσις, εάν τις εγίνωσκε γράμματα. Μόνον πλουσίων τινών οικογενειών κόραι εξεπαίδευοντο. Ώστε μετά την απελευθέρωσιν της Ελλάδος ευρέθη το γυναικείον ημών φύλον εντελώς απαίδευτον… Ελεύθερος δε γενόμενος ο ελληνικός λαός δεν ηδύνατο να αφήση να εξακολουθήση η κατάστασις αύτη, το ήμισυ δηλ. του λαού να μένη εν τω σκότει της αμαθείας. Παράβασις των θείων και ανθρωπίνων δικαιωμάτων να παραμεληθή ο φωτισμός του πνεύματος των θυγατέρων […] τοιαύτη πρόληψις εστάθη […] έν από τα μεγαλήτερα εμπόδια εις την πρόοδον του ελληνικού πολιτισμού…. Επρεπε να δοθή εις τα γένη αμφότερα το αυτόν στάδιον, η αυτή ανατροφή […], αλλά κατά δυστυχίαν εξ εναντίας αι ιδιοτροπίαι των ανδρών έδωκαν εις αυτάς απανταχού ανατροφήν μυριοτρόπως διάφορον».
Και όχι μόνο έγραφε για την ισότητα των δύο φύλων και κυρίως για το δικαίωμα των γυναικών στη μόρφωση αλλά έκανε πράξη τα λόγια της. Βοήθησε στην ίδρυση του παρθε- ναγωγείου Λάρισας (ο σύζυγος της εισέφερε στην ανέγερσή του). Μετά τον πρόωρο θάνατο του συζύγου της, και παρόλο ότι έμεινε με πέντε κόρες και ένα γιό, δούλεψε με αυτοθυσία για την εκπαίδευση των κοριτσιών.
Διοργάνωσε και διεύθυνε τα παρθεναγωγεία Άρτας, Θεσσαλο- νίκης και Σερρών (στο τουρκικό τότε έδαφος). Στα 1875 αποσύρθηκε στο Βόλο. Εκεί στους κόλπους μιας φιλικής οικογένειας, έζησε ακόμη μόνο δύο χρόνια ήρεμης ζωής.
Το περιοδικό “Η ΠΗΝΕΛΟΠΗ” κυκλοφόρησε το 1872, ήταν πολυτελέστατο περιοδικό με μεγάλο σχήμα, πολλές εικόνες και σχέδια, αποτυπωμένα επάνω σε εξαιρετικής ποιότητας χαρτί. που τάραξε τα νερά και άφησε ανεξίτηλο το αποτύπωμά του, ως καθαρά γυναικείο έντυπο. “Η ΠΗΝΕΛΟΠΗ”, είχε εκδότες τους Κωνσταντινοπολίτες Απόστολο και Ευανθία Σεμβερλή. Τα θέματα της ήταν για ένδυση γυναικών, κεντήματα, για κομμώσεις, παπούτσια και άλλα αξεσουάρ που χαρακτήριζαν τη μόδα της εποχής. Τα έξοδα του περιοδικού γι’ αυτή την εμφάνιση που είχε ήταν πολύ μεγάλα και έκλεισε μόλις μετά από πέντε μήνες.
Τα επόμενα χρόνια εκδίδονται στην Κωνσταντινούπολη, το Ημερολόγιον των Κυριών (1888-1889) της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου και Χαρίκλειας Κορακίδου, η Βοσπορίς (1899-1906) της Κορνηλίας Πρεβεζιώτου, ο Σπινθήρ (1902) της Αρτεμησίας Λανδράκη στα Χανιά, η Εφημερίς των Κυριών (1909-1911) της Χαρίκλειας Μελανδινού και μια σειρά ημερολογίων τις δυο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Στον ελλαδικό χώρο και πιο συγκεκριμένα στην Αθήνα εκδίδονται: Η Θάλεια το 1867 από την Πηνελόπη Λαζαρίδου, η Εφημερίς των Κυριών το 1887 από την Καλλιρρόη Παρρέν, η Οικογένεια το 1897 από την Άννα Σερουΐου και η Πλειάς το 1899 του Συλλόγου Κυριών «Εργάνη Αθηνά».
[Στη συνέχεια, από το πολύτιμο αρχείο του αείμνηστου αγωνιστή της Αντίστασης και βουλευτή της ΕΔΑ, Γιάννη Κοντουδάκη, απ’ όπου και το περιοδικό «Ελληνίδες», όργανο της “Πανελληνίου Ενώσεως Γυναικών”, αναδημοσιεύουμε το πολύ ενδιαφέρον άρθρο της Ι. Καμπέρογλου με τίτλο Ψάχνοντας για το πρώτο γυναικείο περιοδικό, τεύχος 4, σελίδες 13 και 27, Μάης 1946]
«“Συνεχίζοντας την έκδοσιν του πρώτου εν Ελλάδι γυναικείου περιοδικού…”, έγραφε η Καλλιρόη Παρρέν το 1888, στην εισαγωγή της, στο πρώτο φύλλο της δεύτερης χρονιάς της «Εφημερίδας των Κυριών». Κι όμως η “Εφημερίς των Κυριών” δεν ήταν το πρώτο γυναικείο περιοδικό στην Ελλάδα. Είκοσι χρόνια πριν, το 1867, η Πηνελόπη Λαζαρίδου έβγαζε στην Αθήνα τη “Θάλεια” (σ.σ. Σύγγραμμα περιοδικόν του γυναικείου φύλου, εκδιδόμενον κατά μήνα μετά παραρτήματος). Κι αυτό φαίνεται να ’ναι το πρώτο γυναικείο περιοδικό μέσα απ’ τους καταλόγους των βιβλιοθηκών μας. Σαν το ζήτησα όμως να το δω, να το φυλλομετρήσω για να σας πω ποια θέματα έπιανε, [1] πώς το υποδέχτηκε η εποχή του, δεν βρήκα κανένα αντίτυπο. Μερικά φύλλα που ήταν στη βιβλιοθήκη της Βουλής, καταστράφηκαν γιατί είχαν μείνει άδεια. Κι έτσι, ούτε ίχνος απ’ το πρώτο γυναικείο περιοδικό. Αν βρίσκεται πεταμένο σε καμμιά ιδιωτική βιβλιοθήκη, θα μας κάνη τη χάρη ο κάτοχός της να μας το φανερώσει. Η “Θάλεια” ανατάραξε για λίγο τα στεκούμενα νερά του γυναικείου κόσμου, μα, φύκια και μούχλα και βατράχια, οι προλήψεις, σταμάτησαν την εγερτήρια δόνηση. Φαίνεται να έπαψε η έκδοσή της απ’ τον πρώτο κιόλας χρόνο.
Τρία χρόνια αργότερα, το 1870, κάνει την παρουσία της η “Ευρυδίκη” [2]. Αυτό όμως το βδομαδιάτικο περιοδικό βγαίνει στην Κωνσταντινούπολη.
Μα, επειδή είναι ελληνίδα αυτή που το βγάζει, η Αμαλία Κτενά Λεοντιάδος, επειδή απηχεί τις γυναικείες αντιλήψεις μιας μεγάλης Ελληνικής Παροικίας, επειδή ακόμη συνεργάστηκαν στην “Ευρυδίκη” κι άλλες λόγιες ελληνίδες της καθ’ αυτό Ελλάδας, μαζύ τους κι ο “Αθηναίος νεανίας Ι. Καμπούρογλου”, νομίζουμε πως παίρνει σειρά κι αυτό μέσ’ τα γυναικεία περιοδικά της Ελλάδας.
Το σχήμα του είναι μικρό. Έχει 16 σελίδες χωρίς ξώφυλλο, χωρίς στολίδια και ζωγραφιές. Ένα στεγνό κι άχαρο πράμα, απ’ την πρώτη όψη, που απευθύνεται μόνο σε “διανοούμενες”. Ύστερα απ’ το τέταρτο φύλλο δίνεται κάθε μήνα ένα σχέδιο για εργόχειρο. Η διευθύντρια παραπονιέται στην εισαγωγή της πως δεν μπόρεσε να το έχει αυτό το σχέδιο απ’ το πρώτο φύλλο “καθ’ όσον τα εν Ευρώπη εργοστάσια, εξ ων μόνον δύναται τις να προμηθευτή ταύτα, ένεκα των πολιτικών ανωμαλιών, δεν ηδυνήθησαν να εκπληρώσωσιν την επιθυμίαν της “Ευρυδίκης”. Κι αυτό για να καταλάβετε τις δυσκολίες της εκτύπωσης του. Τ’ ανοίγεις αυτό το γυναικείο ντοκουμέντο με συγκίνηση και μέσα από την αποκρυσταλλωμένη καθαρεύουσά του προ- σπαθείς να βρεις τον θερμό γυναικείο παλμό. Μα αραιά και που θα τον νοιώσεις.
Το σύνολό του είναι ένα μελετημένο, φτιαχτό ψηφιδωτό. Λείπει, ακόμη, κι αυτό που θα λέγαμε η “γραμμή”, η συνέπεια στην κατεύθυνση, ο ξεκαθαρισμένος σκοπός. Αν και στην εισαγωγή της η Κτενά βάζει πολλούς.
Το πρώτο που τονίζει η καϋμένη γυναίκα, είναι πως δεν θα κάνει πολιτική και θα επιδοθεί να μελετήσει “τας αρχάς της αποστολής της γυναικός…”. Αισθάνεται βαρύ το έργο της κι ομολογεί πως η “Ευρυδίκη” της “…ως γυνή εστίν ασθενής, εστίν αδύνατος” κι επικαλείται την διανοητικήν σύμπραξη “πάντων των ποθούντων την των Ελληνίδων πνευματικήν παλιγγενεσίαν”… . Οι τέσσερις σελίδες είναι αφιερωμένες σε “σπουδαίον ηθικολο- γικόν γράμμα”, οι άλλες γεμίζουν με οικιακή φαρμακολογία, ποιήσεις, ανταποκρίσεις και διά- φορα ανέκδοτα και αρθράκια γύρω απ’ το φλέγον ζήτημα “η γυνή”. Μέσα σ’ αυτή τώρα τη φράση που θα σας παραθέσω, θα καταλάβετε καθαρά γύρω από ποια βασική ιδέα κλωθογυρίζουν τα γραφόμενα της “Ευρυδίκης”.
“Η γυνή επλάσθη υπό του πανσόφου Θεού και περιορίσθη δια την οικογένειαν, εν η υπό τριπλήν παρίσταται ιδιότητα, ως οικοδέσποινα, δηλονότι, σύζυγος και μήτηρ…”. Καταλαβαί- νετε, τώρα όλα τ’ άλλα θέματα, για την προίκα, για το μπάσιμο της 17χρονης κοπέλας-κούκλας στην κοινωνία, για τη μεγάλη θλίψη που προκαλεί ο ερχομός του κοριτσιού στον κόσμο και τα τέτοια. Ανυπομονείς: Που είναι οι γυναίκες οι αληθινές, οι γυναίκες που γεννάνε και πονάνε και χαίρουνται κι αγαπάνε οι γυναίκες που δουλεύουνε, οι γυναίκες που στε- ρούνται κι απλώνουνε τα χέρια για ν’ αρπάξουνε τη ζωή, οι γυναίκες μ’ ένα λόγο, αυτές οι πιο θερμές, οι πιο ρεαλιστικές υπάρξεις της ζωής;
Κι όμως και τότε οι γυναίκες ίδιες με τις σημερινές ήτανε… Τα μόνα που σου δίνουν μια ευχάριστη έκπληξη μέσα σ’ όλα αυτά τα χιλιομασημένα σοφίσματα είναι τα αρθράκια κάποι- ας Αριστέας Α.Β. Ε, αυτή, μάλιστα, είναι αγωνίστρια. Ακούστε την: “Μήπως η γυνή κατε- δικάσθη μόνον εις το έργον του ράτειν και μαγειρεύειν και φυλάττειν την οικίαν; Τοιαύται ιδέαι περί γυναικός είναι καιρός να ξηρανθώσι, να ριφθώσιν εις την άβυσσον του παρελθόντος, η δε ανθρωπότης οφείλει να προσπαθήση όπως την διδάξη έτερα υψηλότερα και αναγκαιώτερα και δι’ αυτήν και διά την κοινωνίαν ης το μέλλον εν ταις μητράσιν έγκειται”. Μπράβο σου, άγνωστη μας Αριστέα Α.Β., σε αναγνωρίζουμε για πρόγονή μας, εμείς οι γυναίκες της σκληρής γενιάς του αφανισμού και της κοσμογονίας! Κι ο λόγος σου, το μόνο φωτεινό σημάδι μέσ’ στην καταχνιασμένη ατμόσφαιρα του πρώτου αυτού γυναικείου περιοδικού.
Ως τόσο, πρέπει να ομολογήσουμε πως και μόνο η έκδοση περιοδικού από γυναίκα, την καθυστερημένη εκείνη εποχή, ήταν ένα βήμα θαρρετό, κι ας μην απόδιδε στα γραφόμενά του τον θερμό, γυναικείο παλμό. Η “Ευρυδίκη” έζησε δυό χρόνια. Κι όμως, την είχαν καλοδεχτεί στην αρχή γυναίκες κι άντρες, κατά τα λεγόμενα της ίδιας.
Είχε, μάλιστα την ηθική υποστήριξη κι αυτού του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου, που άνθιζε τότε στην Κωνσταντινούπολη. Καμμιά υποστήριξη όμως, δεν είναι αρκετή, όταν ένα περιοδικό δεν έχει βάση, όταν δεν έχει ρίζες στα βαθειά, πλατειά στρώματα του λαού.
Πριν τελειώσουμε, θα πούμε λίγα λόγια για το πιο μακρόβιο γυναικείο περιοδικό στην Ελλάδα, για την “Εφημερίδα των Κυριών” που γεννήθηκε στις 8 του Μάρτη 1887 κι έπαυσε να υπάρχει στα 1918. Τριάντα χρόνια για ένα περιοδικό είναι πολλά και θα πει πως μιλούσε στις γυναικείες καρδιές. Πραγματικά η “Εφημερίς των Κυριών” αντανακλάει το γυναικείο κίνημα στην Ελλάδα, το ξύπνημα της Ελληνίδας. Το καταπιάστηκε η 26χρονη τότε Καλλιρόη Παρρέν. Σπουδαία γυναικεία φυσιογνωμία, έγραφε κι αγωνιζόταν για να δώσει σάρκα και οστά στις ιδέες της. Αντιπροσώπευσε τις Ελληνίδες σε πολλά συνέδρια που έγιναν την εποχή της στις ξένες χώρες, ίδρυσε στα 1911 το Λύκειο των Ελληνίδων, έγραψε βιβλία ιστορικά για τις γυναίκες σ’ όλο τον κόσμο. Μέσα σ’ όλα διεύθυνε το ξακουστό περιοδικό της, “Η εφημερίς των Κυριών”. Κι αυτό, ούτε ζωγραφιές ούτε στολίδια. Που και που σαν γάργαρο νερό κυλάει η δημοτική γλώσσα μέσα σε διαλεχτούς στίχους. Τα πεζά όλα στην καθαρεύουσα.
Μα, δεν είναι πια κείνη η φτιαχτή, η ψηφιδωτή. Μέσα της πνέει μια μεγάλη αγωνιστική ψυχή. Να, ο σκοπός, να η γραμμή: Η γυναίκα να βγει από το στενό της κύκλο, η γυναίκα να δουλέψει και να ζήσει αξιόπρεπα, η γυναίκα “ο σπουδαιότερος μοχλός της κοινωνικής μηχανής”. Το περιεχόμενο του περιοδικού είναι έτσι διαλεγμένο για να δίνει φτερά στις μουδιασμένες ψυχές. Αναμορφωτικό. Μα, στα 1918 είχε “ξεπεραστεί” πια, καθώς συνηθίζουνε να λένε, η “Εφημερίς των Κυριών”. Η Καλλιρόη Παρρέν έλεγε στην εισαγωγή της: “H Ελληνίς… ν’ αναλάβη τον της αναπτύξεώς της αγώνα μόνη, μη προσδοκώσα εν τω σταδίω τούτω το παράπαν την συνδρομήν του ανδρός”. Ξεχώριζε, δηλαδή, σε δύο παρατάξεις τις γυναίκες και τους άνδρες. Να, ποιο ήταν το λαθεμένο σημείο της ιδεολογίας της. Οι γυναίκες δε ζούνε ξέχωρα από τους άνδρες, δεν αποτελούνε ξέχωρη αντιμαχόμενη παράταξη… Κάτι άλλο μας λέει η ζωή: Γυναίκες κι άντρες ζούνε συντροφικά, γυναίκες κι άντρες αγωνίζονται μαζύ. Όχι, λοιπόν, δυο στρατό- πεδα, μα ένα, το στρατόπεδο της κοινής δουλειάς, και μέσα κει, γυναίκες κι άντρες, με τα ίδια δικαιώματα και τις ίδιες απολαβές, θ’ αγωνιστούνε μαζύ για την καλυτέρεψη της ζωής, της δικιάς τους και των παιδιών τους.
“Έτσι καταλαβαίνουμε, πως στα 1918 είχε πια περάσει η εποχή της” “Εφημερίδος των Κυριών”. Και βρισκόμαστε, τώρα, στην εποχή του κοινού αγώνα, στην εποχή των “Ελληνίδων”».
Σημειώσεις:
[1] Στις προθέσεις της εκδότριας είναι το περιοδικό να πραγματεύεται τα δικαιώματα αλλά και τα καθήκοντα των γυναικών στην κοινωνία. Στα δώδεκα τεύχη του περιοδικού η Λαζαρίδου επικεν- τρώνεται σε βιογραφίες επιφανών γυναικών παλαιότερων εποχών, στην παροχή εκλαϊκευμένων επιστημονικών γνώσεων και σε θεματικές σχετικές με τον προορισμό, την ανατροφή και την εκπαίδευση των γυναικών. Στην Εφημερίδα των Φιλομαθών σχολιάζεται η έκδοση της Θάλειας και προτείνεται η ανάγνωση του περιοδικού αλλά επισημαίνεται ότι «…δεν φέρει κυρίας χαμογέλασμα, αλλά μάλλον συνοφρύωσιν σπουδαστηρίου» και προτείνεται να γίνει «κήπος χαρίτων και ουχί Μου- σείον φιλοσοφικόν». Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της Σοφίας Ντενίση, η απόπειρα της Λαζαρίδου να συνδυάσει κάποιες προωθημένες απόψεις για το γυναικείο φύλο με την πρακτική λαϊκή «επι- μόρφωση» δεν ικανοποίησε τις ανάγκες των αναγνωστριών της περιόδου και διακόπηκε η έκδοση του περιοδικού πριν συμπληρώσει ένα χρόνο ζωής.
[2] Ευρυδίκη: Γυναικεία εβδομαδιαία επιθεώρησις εκδιδομένη δις του μηνός εν Κωνσταντινουπόλει υπό Αιμιλίας Κτενά Λεοντιάδος τη ευμενεί συνεργασία λογίων ομογενών μετά σχεδίων εργοχείρων (Έτη Α-Β-Γ, τεύχη 1-50). Τυπώνονταν στο τυπογραφείο Κ. Πληθωνίδου.
