Είναι γνωστό ότι η θεατρική κίνηση στα Χανιά ξεκίνησε κατά την περίοδο της Ημιαυτονομίας (1878-1898) με τον σύλλογο «Ευτέρπη». Ανάλογη θεατρική κίνηση υπήρξε και στο Ρέθυμνο με τον σύλλογο «Αι Μούσαι» σύμφωνα με τον αρθρογράφο Ι. Δετοράκη.
Στο πρωτοσέλιδο άρθρο της εφημερίδας «Πολιτεία» (25/4/1949) με τίτλο «Το ρεθεμνιώτικο θέατρο» ο Δετοράκης αναφέρει ότι ο πρώτος ερασιτεχνικός θεατρικός σύλλογος «Αι Μούσαι» ιδρύθηκε το 1881 και στεγαζόταν στην αίθουσα των τριών Ιεραρχών. Σε αυτή την αίθουσα δινόταν οι εξετάσεις των σχολείων, οι σχολικές γιορτές και οι θεατρικές παραστάσεις του συλλόγου.
Η σκηνή είχε μια ζωγραφική αναπαράσταση της Ακρόπολης από τον ερασιτέχνη ζωγράφο Χαράλαμπο Δρανδάκη, ο οποίος ήταν έμπορος στο Πάνορμο. Αργότερα η νέα σκηνή είχε την εικόνα του Ολοκαυτώματος του Αρκαδίου, ζωγραφιά του επίσης ερασιτέχνη ζωγράφου Γ. Γαληνάκη, η οποία όμως μεταφέρθηκε και κρύφτηκε στο κτήριο του αγγλικού προξενείου από τον πρόεδρο του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Κ. Πετυχάκη κατά την επανάσταση του 1886, καθώς ο Κούρτης πασάς ήθελε να την κατάσχει.
Ο αρθρογράφος θυμάται τα έργα που ανέβαιναν στη σκηνή εκείνη την εποχή, τα οποία ήταν πάντα σε ζεύγη, ένα δράμα (πρώτα) και μια κωμωδία (στο τέλος) για να φύγει το κοινό ευχαριστημένο. Δύο τέτοια ζεύγη έργων ήταν το δράμα «Ο θείος δακτύλιος» και η κωμωδία «το κόκκινο παντελόνι», καθώς και το δράμα «Μαξιμιλιανός» και η κωμωδία «Αγαθόπουλος» του Μολιέρου.
Όσον αφορά στους ηθοποιούς ο Δετοράκης θυμάται τον δικηγόρο και μετέπειτα αρχηγό του βενιζελικού κόμματος Μίνωα Πετυχάκη, τον έμπορο Κοσμά Σωτήρχο, τον δικηγόρο Γ. Καφάτο, τον συμβολαιογράφο Νίκο Καφάτο (πατέρας του διευθυντή της εφημερίδας «Βήμα»), τον έμπορο Νίκο Πετυχάκη, τον αδελφό του Δημάρχου Χαρίλαο Πετυχάκη, τον Ιωάννη Καλομενόπουλο (ο χιουμορίστας του συλλόγου), τον Ιωάννη Καυγαλάκη, τον Γρηγόρη Αγγελιδάκη, τον Ιωάννη Γιαννούλη, κ.ά.
Αυτονόητη ήταν η απουσία των γυναικών από το θίασο, με αποτέλεσμα στο επιτυχημένο δράμα «Μαξιμιλιανός», το οποίο ανέβηκε δύο φορές τον ρόλο της Καρλότας (συζύγου του αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού) ερμήνευσαν ο Σπύρος Σταματάκης (την πρώτη φορά) και ο Χαρίλαος Πετυχάκης (τη δεύτερη). Αξιοσημείωτη ήταν η θεατρική παράσταση που δόθηκε προς τιμήν του Διοικητή Κρήτης Φωτιάδη πασά, ο οποίος μετέβηκε στο Ρέθυμνο με το πολεμικό πλοίο «Αρκάδι», συνοδευόμενος από την Μουσική της Τουρκικής Φρουράς, η οποία παιάνιζε στα διαλλείματα των έργων («Πολιτεία», «Το ρεθεμνιώτικο θέατρο» 2/5/1949). Ο θίασος παρουσίασε τον «Μαξιμιλιανό» (δράμα) και το «Αγροκήπιο» (κωμωδία) και ο Φωτιάδης πασάς πλήρωσε μια χρυσή λίρα ως εισιτήριο για να παρακολουθήσει την παράσταση.
Το 1887 ιδρύθηκε από νέους Ρεθυμνιώτες και η Φιλόπτωχος Εταιρεία, η οποία έφτιαξε θεατρική ομάδα και ανέβασε πολλά έργα του γαλλικού δραματολογικού ρεπερτορίου, όπως «οι δύο Φωσκαδόροι», «Εργάνης», «Μαρία η Τυδορίς», κ.ά., έχοντας ως ηθοποιούς τον Νικόλαο Σαουνάτσο ή Μουσάτο, τον καθηγητή μαθηματικών Νικόλαο Δετοράκη, τον Νικόλαο Σωτήρχο, τον Μιχάλη Αετό, τον Ιωάννη Παπαδάκη, τον Εμμανουήλ Πενθερουδάκη, τον Γεώργιο Λεντζάκη, τον Νικόλαο Κορωνάκη (διευθυντής σκηνής), τον υπάλληλο του τελωνείου Σωτήρη Φραγκόπουλο, τον αρθρογράφο Ιωάννη Πετυχάκη και τον Πέτρο Μανουσάκη. Οι δύο τελευταίοι αναλάμβαναν τους γυναικείους ρόλους («Πολιτεία» «Το ρεθεμνιώτικο θέατρο» 9/5/1949). Αυτές οι δύο θεατρικές ομάδες, του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου και η Φιλόπτωχος Εταιρεία, ψυχαγωγούσαν τους Ρεθυμνιώτες τη δεκαετία του 1880.
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η αναδυόμενη αστική τάξη των κρητικών μεγαλουπόλεων (Χανιά, Ρέθυμνο και Ηράκλειο) είχε κοινές πολιτιστικές αναζητήσεις, στοχεύοντας στον εξευρωπαϊσμό της κοινωνίας και τη μόρφωση των συμπολιτών τους.
*Ο κ. Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι ιατρός ορθοπεδικός, πολιτισμολόγος
