«Η πραγματικότητα υπάρχει μέσα στο ανθρώπινο μυαλό και πουθενά αλλού».
Τζωρτζ Όργουελ
Ο μύθος του σπηλαίου είναι ένα φιλοσοφικό αλλά και λογοτεχνικό αριστούργημα. Η επιρροή του στα γράμματα και στις τέχνες ακόμα και σήμερα είναι μεγάλη.
Σε μια σπηλιά ζουν «αλυσοδεμένοι» από τότε που γεννήθηκαν οι δεσμώτες με το πρόσωπο να βλέπει στον σκοτεινό τοίχο της σπηλιάς. Πίσω τους βρίσκεται υπερυψωμένο ένα τοιχείο και πιο πέρα μια αναμμένη φωτιά.
Από το μονοπάτι μπροστά από τη φωτιά περνούν κάποιοι άνθρωποι που μεταφέρουν πράγματα. Το μόνο που βλέπουν οι δεσμώτες είναι οι σκιές των περαστικών, λόγω της αντανάκλασης της φωτιάς πάνω στον τοίχο, που είναι στραμμένα τα πρόσωπα τους. Και το μόνο που ακούν, είναι ήχοι που νομίζουν ότι βγαίνουν από τις σκιές. Εάν ένας δεσμώτης απελευθερωνόταν και ακολουθούσε το φως προς την έξοδο της σπηλιάς, στην αρχή θα πονούσαν τα μάτια του και θα θαμπωνόταν από το φως του ήλιου. Γι’ αυτό μόλις βγει στον έξω κόσμο θα πρέπει να συνηθίσει σταδιακά τις σκιές, τα είδωλα των πραγμάτων, τα αστέρια, τον ήλιο. Στο τέλος, ο πρώην δεσμώτης, αφού έχει εξασκήσει τα μάτια του, θα βλέπει τα πάντα. Όμως, εάν προσπαθήσει να επιστρέψει στο σπήλαιο, τα μάτια του θα πονάνε πολύ από το σκοτάδι και οι άλλοι δεσμώτες θα τον κοροϊδεύουν που δε βλέπει και τους λέει πράγματα από τον έξω κόσμο ακατανόητα γι’ αυτούς. Μάλιστα, θα προσπαθήσει να σπάσει τις αλυσίδες τους για να τους απελευθερώσει, αλλά αυτοί θα αντιδράσουν και θα τον σκοτώσουν. Η απελευθέρωση ενός δεσμώτη και η πορεία του προς την έξοδο του σπηλαίου συμβολίζει την απελευθέρωση από την «εικονική πραγματικότητα», το ψέμα και την πορεία προς την αλήθεια και το φως.
Οι αλυσοδεμένοι δεσμώτες, συμβολίζουν τους ανθρώπους που ζουν και πεθαίνουν μέσα σε μια κατασκευασμένη πραγματικότητα.
Ο πόνος στα μάτια του δεσμώτη που εγκαταλείπει το σπήλαιο και βγαίνει στο φως του ήλιου, δηλώνει πόσο δύσκολο είναι να μάθεις την αλήθεια και να βρεις το δρόμο προς το φως. Ο πόνος στα μάτια του, όταν επιστρέφει στο σπήλαιο για να τους βοηθήσει να ελευθερωθούν, δηλώνει πόσο δύσκολο είναι να μεταδώσεις την αλήθεια στους ανθρώπους, οι οποίοι προτιμούν να ζήσουν τη ζωή τους στη σιγουριά και την ασφάλεια της ψεύτικης πραγματικότητας και της πλάνης που τους έχουν επιβάλλει. Ο μύθος είναι μια πολλαπλή αλληγορία. Οι άνθρωποι οχυρώνονται σε ένα σύμπαν, ήδη φτιαγμένο από νόμους και κανόνες, μαθαίνοντας να αδιαφορούν για την δύναμη, την ευρύτητα και το φως του πνεύματος. Για να δοθεί σε έναν φυλακισμένο η δυνατότητα να αποδράσει, θα πρέπει πρώτα να αντιληφθεί ότι βρίσκεται στη φυλακή.
Όσο δεν το αντιλαμβάνεται αυτό, όσο νομίζει ότι είναι ελεύθερος, τί ευκαιρία θα μπορούσε να του δοθεί; Κανείς δεν μπορεί να τον ελευθερώσει, ούτε να τον βοηθήσει με τη βία, εάν αυτός δε θέλει.
Η απελευθέρωση, μπορεί μόνο να είναι αποτέλεσμα μεγάλης και συνειδητής προσπάθειας. Οι περισσότεροι άνθρωποι ούτε θέλουν , ούτε αναζητούν τη γνώση και οι ηγέτες τους, για το δικό τους το συμφέρον, προσπαθούν να ενισχύσουν το φόβο τους και την απέχθεια τους για οτιδήποτε νέο και άγνωστο. Η σκλαβιά μέσα στην οποία ζει η ανθρωπότητα, βασίζεται σε αυτό ακριβώς το φόβο. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς όλη τη φρίκη αυτής της σκλαβιάς. Αυτό το οποίο μας έμαθαν ότι αποτελεί σκοπό της ύπαρξης μας, η γνώση που μας έχουν επιβάλλει, το αντικείμενο των επιθυμιών μας, τα πάθη και οι φιλοδοξίες μας, αυτά είναι το μεγαλύτερο εμπόδιο για την απόδραση μας. Ο Πλάτωνας, γράφοντας αυτό το μεγαλειώδες αλληγορικό έργο, ακτινογραφεί την κοινωνία και τον άνθρωπο, τη φύση και τους νόμους. Το καταναγκαστικό σκοτάδι που μας επιβάλλεται από την ώρα που γεννιόμαστε, η αναγκαστική ένταξη μας σε μία κοινωνία που εξυπηρετεί μια ιεραρχία που οδηγεί στην σκλαβιά και στην εξάρτηση, είναι η πορεία αιώνων της ανθρωπότητας. Η ανακοπή αυτής της πορείας είναι ευθύνη του καθενός ξεχωριστά.
