Μετά την τελευταία στροφή, κατεβαίνοντας για το οροπέδιο Ομαλού, δεξιά, διανοίγεται η είσοδος ενός σπηλαιοβάραθρου με μήκος δυόμιση χιλιόμετρα σε ευθεία και τριών σε διαδρομή και υψομετρική διαφορά -281μ.
Αποτελεί καταβόθρα που απορροφά μέρος των συσσωρευμένων υδάτων του Ομαλού τον χειμώνα και κάποιες φορές που συσσωρεύονται απότομα μεγάλες ποσότητες «μπουκάρουν» και δημιουργούν δυνατό θόρυβο.
Αναφέρομαι σε αυτό, επειδή πληροφορήθηκα ότι ο δήμος Πλατανιά, μέσα στα διάφορα έργα στο οροπέδιο, θα αναδείξει και το τμήμα της εισόδου που είναι προσιτό, τα πρώτα 50 μέτρα.
Ας σημειωθεί ότι και στο πρώτο αυτό τμήμα υπάρχει επικίνδυνη διάβαση με πηγάδι φαρδύ και βαθύ που τον χειμώνα γεμίζει νερό.
Πριν αρκετά χρόνια Αμερικανός από τη βάση γλίστρησε εκεί και μεταφέρθηκε στην Αμερική, όπου απεβίωσε.
Την ονομασία του έλαβε από τον Λακκιώτη οπλαρχηγό Μάρκο Τζανή ή Φόβο. Σε αυτό τοποθετούσε για ωρίμαση ακόμα και χίλια τυριά μέχρι τη δεκαετία του 1960 ο Οδυσσέας Μουζουράκης που είχε μιτάτο στις Φωκιές Ομαλού.
Στα χαράγματα επισκεπτών υπάρχουν ονόματα, όπως του Άγγλου περιηγητή του 1822, Ι. Γιάνναρη και Ι. Παπαγιαννάκη 1888, Καίτης Μοάτσου 1915 και άλλα. Πρώτη απόπειρα εξερεύνησης του, με υποτυπώδη μέσα, πραγματοποιήθηκε από μέλη της Σπηλαιολογικής Ομάδας Χανίων τον Αύγουστο του 1961, Χρ. Χουλιόπουλου, Αντ. Πλυμάκη, Εμμ. Κλαουράκη, Βασ. Πλευράκη και Τ. Πρωτοψάλτη, που παρέμειναν μέσα στο σπήλαιο για 15 συνεχείς ώρες.
Όταν ξεκινήσαμε εμείς, δεν γνωρίζαμε απολύτως τίποτα και τα πρωτόγονα υλικά μας ήταν κάποιο βαρύ καννάβινο σχοινί ή καραβίσια σχοινοσκάλα και κράνη από κάποιο… νταμάρι.
Φθάσαμε, ο Χουλιόπουλος κι εγώ, μέχρι τα 300 μέτρα από την είσοδο σε μια μικρή λασπολίμνη που την πρώτη φορά πέρασα βαδίζοντας μέσα σ’ αυτήν και τη δεύτερη με βάρκα φουσκωτή… σαμπρέλα.
Σταματήσαμε στην αρχή της μεγάλης κατακόρυφης καθόδου των 40 μέτρων, λόγω του ότι δεν υπήρχαν ανάλογα υλικά. Έναν μήνα μετά έγινε άλλη απόπειρα με τη συνεργασία Αθηναίων σπηλαιολόγων, αλλά πάλι η έλλειψη υλικών τη σταμάτησε.
Η πρώτη συστηματική και σχετικά πλήρης εξερεύνηση του για πρώτη φορά βαράθρου στην Κρήτη, πραγματοποιήθηκε από τη γαλλική αποστολή με 15 μέλη που κατασκήνωσαν για μέρες έξω από το σπήλαιο, αλλά και με διανυκτερεύσεις μέσα σε αυτό με υγρασία 100%. Μάλιστα είχαν τηλεφωνική ενσύρματη γραμμή μέχρι το 1 χλμ. και σε σημείο προς το τέλος, ο προβολέας τους, εμβέλειας 250 μ. δεν χτύπησε σε οροφή! Το χαρτογράφησαν πλήρως και η κάτοψη και τομή που μας έδωσαν υπάρχει. Κάθε που έβγαιναν από αυτό, οι χωρικοί του Ομαλού ρωτούσαν: «Έχει νερό;» και αυτό τον τίτλο έδωσαν στο ντοκιμαντέρ που τράβηξαν μέσα και προβλήθηκε δύο φορές στα Χανιά.
Οι Γάλλοι με κάλεσαν στην πόλη τους Ρομάνς και παρευρέθηκα στην πρώτη προβολή που διαφημιζόταν με αφίσα που έγραφε στα λατινικά “echi nero”.
Υ.Γ. Η πρώτη περιγραφή καταχωρήθηκε 26/8/1961 στην τοπική εφημερίδα “ΚΗΡΥΞ”
Άλλη αποστολή της Ε.Σ.Ε. δεν ολοκλήρωσε τον Ιούλιο το 1986. Γιουγκοσλαβική αποστολή στα σπήλαια της Κρήτης, σε συνεργασία με τον βιοσπηλαιολόγο καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης Καλούστ Παραγκουμιάν, εξερεύνησε το σπήλαιο το 1988, κυρίως με βιοσπηλαιολογικά ενδιαφέροντα για 8 ημέρες. Στον απολογισμό της αναφέρεται ότι σε χρόνο ρεκόρ 13 ωρών εξερευνήθηκε το βάραθρο και ανακαλύφθηκε νέος διάδρομος 350 μέτρων και κάποια είδη τρωγλόφυλης πανίδας.
Το φθινόπωρο του 2013 εξερευνήθηκε εκ νέου από χανιώτικη αποκλειστικά αποστολή, ως περιγραφή του άξιου σπηλαιολόγου Γιώργη Μαζωνάκη στα “Χ.ν.”, 8/2/2014. Εκεί λειτούργησε και σχολή σπηλαιολογίας από τον Ορειβατικό Χανίων. Στη διαδρομή υπάρχουν παρακλάδια και καταρράκτες και στο τέλος σιφόνι νερού. Οπωσδήποτε και άλλοι σπηλαιολόγοι πραγματοποίησαν έρευνα, όμως δεν μας ήλθαν στοιχεία από αυτούς.
Όλα τα παραπάνω αποδεικνύουν τη σπουδαιότητα του Σ/Β ως εκπαιδευτικό κέντρο σπηλαιολογίας, σαν τόπος για αθλητική σπηλαιολογία.
