Το ταξίδι του Γιώργου Σεφέρη (1900-1971): «Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει»

Στη μνήμη των θυμάτων της τραγωδίας στα Τέμπη
«Σα νυχτώσει κοιτάζω στο φύλλωμα, σφαλιγμένα τα μάτια των φίλων μας».

ΜΑΡΤΙΟΣ 2023 ΚΑΙ ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ… Στην πόλη που μεγάλωσα, το τρένο έμπαινε ορμητικά μέσα στη νύχτα και ξάφνιαζε με το σφύριγμά του τον ύπνο μας. Τότε, τα παιδιά ξυπνούσαμε και κάναμε όνειρα για τα μελλοντικά μας ταξίδια. Το φριχτό δυστύχημα στα Τέμπη σκέπασε με τρόμο, οδύνη κι οργή την παιδική ανάμνηση, αφού πιάστηκε η ψυχή μου στα βρόχια του συλλογικού πένθους. ΄Όλοι, κλαδιά του ίδιου δέντρου, είμαστε. Πώς να μην πονάμε; Οφείλουμε να μην λησμονήσουμε! Όμως να μην φοβηθούμε το τ α ξ ί δ ι, έννοια σύμφυτη με την ελληνική μας καταγωγή. Ας συνταξιδέψουμε σήμερα με τον ΓΙΩΡΓΟ ΣΕΦΕΡΗ που το 1963 –με το δικό του ταξίδι-έφερε το πρώτο νόμπελ λογοτεχνίας στην Ελλάδα ας βγούμε στ’ ανοιχτά μαζί του- όχι για να ξεχαστούμε -αλλά για να μάθουμε να θυμόμαστε….

Ο κ. ΣΤΡΑΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΙ ΕΝΑΝ ΑΝΘΡΩΠΟ**
‘’Μα τι έχει αυτός ο άνθρωπος:/ Όλο το απόγευμα (χτες προχτές και σήμερα) κάθεται με/τα μάτια καρφωμένα σε μια φλόγα/ σκόνταψε
πάνω μου το βράδυ καθώς κατέβαινε τη σκάλα/ μου είπε:/ ‘’Το κορμί πεθαίνει/ το νερό θολώνει/η ψυχή διστάζει/κι ο αγέρας ξεχνάει
όλο ξεχνάει/μα η φλόγα δεν αλλάζει’’./ Μου είπε ακόμη: /Ξέρετε αγαπώ μια γυναίκα που έφυγε ίσως στον κάτω κόσμο/δεν είναι γι αυτό
που φαίνομαι τόσο ερημωμένος/ προσπαθώ να κρατηθώ από μια φλόγα /γιατί δεν αλλάζει’’./Ύστερα μου διηγήθηκε την ιστορία του.’’

ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΕΦΕΡΗ ή Σεφεριάδη άρχισε το 1900 στη Σμύρνη- όπου γεννήθηκε- κι ως φαίνεται στην ποίησή του ήταν κυρίως θαλασσινό, καθώς κι εκείνος δήλωνε ότι πάνω απ’ όλα ένιωθε θαλασσινός. Ίσως γι αυτό και ο ‘’ ΣΤΡΑΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ’’ εμφανίζεται ως alter ego του ποιητή στο έργο του. Σε παιδικές φωτογραφίες του ποζάρει με άλλα παιδιά σε παράλιες τοποθεσίες ή και μόνος του μέσα σε μια παλιά και ξενερισμένη βάρκα, με την ορμή του κωπηλάτη και την απόφαση ενός επίδοξου καπετάνιου. Απόφαση για το ταξίδι στην ποίηση και τη ζωή , ένα μακρύ ταξίδι που θα του χάριζε τη δόξα αλλά και την πίκρα της επίγνωσης για την ανθρώπινη ματαιότητα, για τα αδιέξοδα στην ελληνική ιστορία , για τους έρωτες που πολλές φορές στοιχειώνουν , για την αγάπη που είναι πάντα ακριβό ζητούμενο γιατί η ποίηση του Σεφέρη είναι σμιλεμένη στον βράχο της συνειδητότητας και δεν έχει ξέφωτα ευκολίας Εκφράζει το ανοίκειο συναίσθημα εκείνου που ενώ ζει στην ίδια του την πατρίδα ,αισθάνεται ξενιτεμένος . Ο λόγος του Σεφέρη δεν αποκωδικοποιείται εύκολα, σου δωρείται ωριμάζοντας συ ο ίδιος , τον κατανοείς τέτοιες ώρες σαν κι αυτές που περνάμε τώρα , ώρες θλίψης, ώρες πένθους, ώρες επίγνωσης .

ΠΑΙΔΙ
‘’ Όταν άρχισα να μεγαλώνω με βασάνιζαν τα δέντρα/ γιατί χαμογελάτε; πήγε ο νους σας στην άνοιξη που είναι/ σκληρή για τα μικρά παιδιά;…. με βασάνιζαν οι ρίζες των δέντρων όταν μέσα στη ζεστασιά του χειμώνα ερχόντανε να τυλιχτούν γύρω στο κορμί μου….

Ήταν γιός του Στυλιανού Σεφεριάδη, γνωστού δικηγόρου της Σμύρνης με ευρύτερη πνευματική δράση. Το 1914 εγκαταστάθηκαν οικογενειακώς στην Αθήνα και το 1919 ο Στυλιανός Σεφεριάδης εξελέγη καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στο οικογενειακό περιβάλλον υπήρχαν εξαιρετικές μορφωτικές ευκαιρίες αφού ο πατέρας είχε ο ίδιος ήδη δώσει διακριτό λογοτεχνικό στίγμα, ενώ πολιτικά ακολούθησε τον βενιζελισμό. Ο Γιώργος Σεφέρης είχε δυο αδέλφια , την Ιωάννα που παντρεύτηκε τον Κωνσταντίνο Τσάτσο και τον Άγγελο που αυτοκτόνησε στην Αμερική το 1950.Τα αδέλφια του είχαν, επίσης ,κλίση στη λογοτεχνία.

ΕΦΗΒΟΣ
‘’ Το καλοκαίρι στα δεκαέξι μου χρόνια τραγούδησε μια ξένη φωνή μέσα στ’ αυτιά μου…../ την τρίτη μέρα αγάπησα μια κοπέλα πάνω σε μια κορφή/.…την έλεγαν νομίζω Βάσω Φρόσω ή Μπίλιω∙/ Έτσι ξέχασα τη θάλασσα……’’

ΠΑΛΗΚΑΡΙ
‘’ Ταξίδεψα ένα χρόνο με τον Καπετάν Δυσσέα/ ήμουν καλά/ στην καλοκαιριά βολευόμουνα στην πλώρη πλάι στη γοργόνα/ τραγουδούσα τα κόκκινα χείλια της κοιτάζοντας τα χελιδονόψαρα…./…..Σα βγήκε ο χρόνος είδα ένα πρωί μιναρέδες/ Ο ναύκληρος μου είπε: ‘’Είναι η Αγιά-Σοφιά, θα σε πάω το βράδυ στις γυναίκες’’/……..Το βράδυ στο καράβι δε βάσταξα να σιμώσω τη γοργόνα, τη ντρεπόμουνα.’’

Ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στην Αθήνα το 1918 και συνέχισε Πανεπιστημιακές σπουδές στο Παρίσι, στη Νομική Σχολή της Σορβόννης απ’ όπου έλαβε και τον τίτλο του διδάκτορα το 1924. Η Μικρασιατική Καταστροφή και οι μνήμες της παιδικής ηλικίας του από τη Σμύρνη αποτέλεσαν καθοριστική πρώτη ύλη έμπνευσης για το ποιητικό έργο του. Η παραμονή του στο Παρίσι του έδωσε τη δυνατότητα να έρθει σε επαφή με το κίνημα του μοντερνισμού και να διαμορφώσει την ποιητική του ταυτότητα. Το 1925 επιστρέφει στην Ελλάδα και αρχίζει η διπλωματική του σταδιοδρομία με λαμπρή εξέλιξη. Το 1957 τοποθετείται ως πρεσβευτής της Ελλάδας στο Λονδίνο. Ως διπλωμάτης βρέθηκε στην Κορυτσά, στο Κάιρο, στη Βηρυτό, στην Άγκυρα και στο Γιοχάνεσμπουργκ. Οι ιδιαίτεροι δεσμοί του με την Κύπρο, όπου ταξίδευε συχνά αποτυπώνονται με βαθύ συναίσθημα στην ποίησή του. Στην γερμανική κατοχή ακολούθησε την Ελληνική Κυβέρνηση πρώτα στην Κρήτη , ύστερα στην Αίγυπτο και στη Νότια Αφρική. Τον Απρίλιο του 1941 παντρεύτηκε τη Μαρώ Ζάννου που τον ακολούθησε σε όλες του τις μετακινήσεις.

ΑΝΤΡΑΣ

‘’…Βρήκαμε τη στάχτη. Μένει να ξαναβρούμε τη ζωή μας, τώρα που δεν έχομε πιά τίποτα. Φαντάζομαι, εκείνος που θα ξανάβρει τη ζωή, έξω από τόσα χαρτιά, τόσα συναισθήματα, τόσες διαμάχες και τόσες διδασκαλίες, θα είναι κάποιος σαν εμάς, μόνο λιγάκι πιο σκληρός στη μνήμη. Εμείς, δεν μπορεί, θυμόμαστε ακόμη τι δώσαμε. Εκείνος θα θυμάται μονάχα τι κέρδισε από την κάθε του προσφορά. Τι μπορεί να θυμάται μια φλόγα; Ά θυμηθεί λίγο λιγότερο απ’ ό,τι χρειάζεται, σβήνει∙ Ά θυμηθεί λίγο περισσότερο απ’ ό,τι χρειάζεται, σβήνει∙ Να μπορούσε να μας διδάξει, όσο ανάβει, να θυμόμαστε σωστά….’’

Αποχωρώντας το 1962 από το διπλωματικό σώμα ζει μόνιμα στην Αθήνα. Ο Γιώργος Σεφέρης κατάφερε να κρατήσει την ευαισθησία και την έμπνευση του πνεύματος και της ψυχής ενός μεγάλου ποιητή, αν και μπήκε στις κατακόμβες της διπλωματίας και στους λαβυρίνθους της πολιτικής. Πώς κατάφερε να συμβιβάσει αυτές τις δυο ταυτότητες; Του διπλωμάτη και του ποιητή; Προφανώς με ψυχική καταπόνηση αλλά και με ενσυναίσθηση. Κι ας θυμηθούμε από τις ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ του Νοεμβρίου του 2022 ότι με δικές του ενέργειες έγινε η μετακομιδή των οστών του Ανδρέα Κάλβου (και της συζύγου του) στην Ελλάδα. Το 1963 τιμήθηκε με το Νόμπελ της Λογοτεχνίας και το 1969 καταδίκασε δημόσια το δικτατορικό καθεστώς με τη γνωστή δήλωσή του.

Απεβίωσε το 1971 και η κηδεία του αποτέλεσε μια ακόμη ΠΡΑΞΗ ΜΕΓΑΛΟΥ ΠΟΙΗΤΗ αφού ενέπνευσε το τεράστιο πλήθος –μέσα στη χούντα- για μια όλο παλμό και συγκίνηση διαδήλωση ελευθερίας.

Ακολουθεί απόσπασμα από τη δήλωση του –άλλη μια ΠΡΑΞΗ ΜΕΓΑΛΟΥ ΠΟΙΗΤΗ -με την οποία το 1969 καταδίκασε δημόσια τη χούντα:

« …..Ὅλοι πιὰ τὸ διδάχτηκαν καὶ τὸ ξέρουν πὼς στὶς δικτατορικὲς καταστάσεις ἡ ἀρχὴ μπορεῖ νὰ μοιάζει εὔκολη, ὅμως ἡ τραγωδία περιμένει ἀναπότρεπτη στὸ τέλος. Τὸ δράμα αὐτοῦ τοῦ τέλους μᾶς βασανίζει, συνειδητὰ ἢ ἀσυνείδητα, ὅπως στοὺς παμπάλαιους χοροὺς τοῦ Αἰσχύλου. Ὅσο μένει ἡ ἀνωμαλία, τόσο προχωρεῖ τὸ κακό. Εἶμαι ἕνας ἄνθρωπος χωρὶς κανένα ἀπολύτως πολιτικὸ δεσμὸ καί, μπορῶ νὰ τὸ πῶ, μιλῶ χωρὶς φόβο καὶ χωρὶς πάθος. Βλέπω μπροστά μου τὸν γκρεμὸ ὅπου μᾶς ὁδηγεῖ ἡ καταπίεση ποὺ κάλυψε τὸν τόπο. Αὐτὴ ἡ ἀνωμαλία πρέπει νὰ σταματήσει. Εἶναι ἐθνικὴ ἐπιταγή. Τώρα ξαναγυρίζω στὴ σιωπή μου. Παρακαλῶ τὸ Θεὸ νὰ μὴ μὲ φέρει ἄλλη φορὰ σὲ παρόμοια ἀνάγκη νὰ ξαναμιλήσω».

ΜΙΑ ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΗ ΣΤΡΟΦΗ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

Με την ποιητική συλλογή ΣΤΡΟΦΗ το 1931 εμφανίζεται ο Γιώργος Σεφέρης στα Ελληνικά γράμματα και πραγματικά τότε ‘’γίνεται στροφή της νεοελληνικής ποίησης προς καινούργιους ορίζοντες’’ όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Αντρέας Καραντώνης. Σαφώς απομακρυσμένο το ύφος της από τον καρυωτακισμό, σεβόμενη την Παλαμική παράδοση που όμως την ανανεώνει αισθητικά, δίνει μια νέα πρόταση στον χώρο της νεοελληνικής ποίησης. Παραθέτω το ομώνυμο ποίημα ΣΤΡΟΦΗ της συλλογής : ‘’Στιγμή, σταλμένη από ένα χέρι/που είχα τόσο αγαπήσει/με πρόφταξες ίσια στη δύση/σα μαύρο περιστέρι./Ο δρόμος άσπριζε μπροστά μου,/απαλός αχνός ύπνου/στο γέρμα ενός μυστικού δείπνου…/Στιγμή σπυρί της άμμου,/που κράτησες μονάχη σου όλη/την τραγική κλεψύδρα/βουβή, σα να είχε δει την Ύδρα/ στο ουράνιο περιβόλι.’’

Αξίζει να αναφέρουμε την αγάπη του Σεφέρη για τον Ερωτόκριτο. Στην πρώτη του συλλογή ξεκινά με το δίστιχο ‘’ Μα όλα για μένα σφάλασι και πάσιν άνω-κάτω, για με ξαναγεννήθηκεν η φύση των πραμάτω.’’

Μια δεκαετία αργότερα-ένα μήνα πριν τη μάχη της Κρήτης και πριν πάει στην Αίγυπτο με την αυτοεξόριστη κυβέρνηση-διέμεινε (μικρό διάστημα) στα Χανιά με τη σύζυγό του.Τότε απολάμβανε να ακούει αποσπάσματα του Ερωτόκριτου από τους Κρητικούς φίλους του, αλλά και να απαγγέλλει και ο ίδιος. Ο ‘’ΕΡΩΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ’’ το πιο εκτεταμένο ποίημα της συλλογής θεωρείται έξοχο! Με συνταίριασμα παραδοσιακής μορφής , μοντέρνου ύφους και γοητευτικών συμβολισμών: ‘’Μες στον καθρέφτη η αγάπη μας, πώς πάει και λιγοστεύει/μέσα στον ύπνο τα όνειρα, σκολειό της λησμονιάς/μέσα στα βάθη του καιρού, πώς η καρδιά στενεύει και χάνεται στο λίκνισμα μιας ξένης αγκαλιάς…’’. Το 1932 εκδόθηκε η ΣΤΕΡΝΑ και το 1935 η συλλογή ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ όπου ο ποιητής πλέον κατοχυρώνει τη θεματολογία του ποιητικού του πεδίου: το ταξίδι, η θάλασσα, οι μυθικές μορφές, το ανικανοποίητο αλλά και η ελπίδα : ‘’Λυπούμαι γιατί άφησα να περάσει ένα πλατύ ποτάμι/μέσα από τα δάχτυλά μου/χωρίς να πιω ούτε μια στάλα./Τώρα βυθίζομαι στην πέτρα./Ένα μικρό πεύκο στο κόκκινο χώμα,/δεν έχω άλλη συντροφιά./’Ο,τι αγάπησα χάθηκε μαζί με τα σπίτια/που ήταν καινούργια το περασμένο καλοκαίρι/και γκρέμισαν με τον αέρα του φθινόπωρου.’’ Ακολούθησαν οι συλλογές: Το 1936 η ΓΥΜΝΟΠΑΙΔΙΑ ,το 1940 το ΤΕΤΡΑΔΙΟ ΓΥΜΝΑΣΜΑΤΩΝ και το ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΑΣΤΡΩΜΑΤΟΣ Α’. Το 1944 και 1945 το ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΑΣΤΡΩΜΑΤΟΣ Β’. Το 1947 ‘’ΚΙΧΛΗ’’, το 1955 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΑΣΤΡΩΜΑΤΟΣ Γ’ (αφιερωμένο στον Κόσμο της Κύπρου, Μνήμη και Αγάπη), το 1966 ΤΡΙΑ ΚΡΥΦΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ. ΠΟΙΗΜΑΤΑ -εκδόσεις συγκεντρωτικές (πρώτη έκδοση το 1940 έως το 1992 17η έκδοση) και το ΤΕΤΡΑΔΙΟ ΓΥΜΝΑΣΜΑΤΩΝ (1976).
Στην εργογραφία του συγκαταλέγονται μεταφράσεις, πεζογραφία και δοκίμια ( ΔΟΚΙΜΕΣ κ.α) .Επίσης Ημερολόγια (Πολιτικά Ημερολόγια Α’Β’Γ’) (Μέρες Α’-Β΄-Γ’-Δ’-Ε’-ΣΤ’-Ζ’-Η’) και Αλληλογραφία.

Ο κορυφαίος νεοελληνιστής Mario Vitti που πρόσφατα έφυγε από τη ζωή, αφήνοντάς μας έργο θεμελιώδους αξίας για τη λογοτεχνία μας διατυπώνει την ακόλουθη εύστοχη παρατήρηση για το ταξίδι του Γιώργου Σεφέρη στη ζωή και στην ποίηση: ‘’Ο Σεφέρης έζησε σε όλη της την ένταση τη δυσφορία του σύγχρονου ανθρώπου, και μάλιστα μέσα στο πλαίσιο της Ρωμιοσύνης, με το επιπρόσθετο βάρος της προγονικής κληρονομιάς’’
Ας αφήσουμε όμως τον τελευταίο λόγο για το σημερινό μας αφιέρωμα στον ίδιο τον ποιητή κι ας μας απαντήσει γιατί είναι ο καιρός να ειπωθούν τα λιγοστά μας λόγια; Και γιατί ένα αληθινό ταξίδι δεν τελειώνει ποτέ; Και γιατί άραγε ‘’οι ποιητές χρειάζονται σ’ ένα μικρόψυχο καιρό;’’*
Κλείνω, επιλέγοντας από τη συλλογή ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΑΣΤΡΩΜΑΤΟΣ Β’ -που είναι αφιερωμένη στη Μαρώ – και από το ποίημα ΕΝΑΣ ΓΕΡΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΤΑΜΙΑ :

‘’Δεν θέλω τίποτε άλλο παρά να μιλήσω απλά, να μου δοθεί/ετούτη η χάρη/Γιατί και το τραγούδι το φορτώσαμε με τόσες μουσικές/που σιγά-σιγά βουλιάζει/και την τέχνη μας τη στολίσαμε τόσο πολύ που φαγώθηκε/από τα μαλάματα το πρόσωπό της/ κι είναι καιρός να πούμε
τα λιγοστά μας λόγια γ ι α τ ί η
ψ υ χ ή μ α ς α ύ ρ ι ο κ ά ν ε ι
π α ν ι ά.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ : ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ:
1.2.3.8. Γ.ΣΕΦΕΡΗΣ/4.7α.7β. Γιώργος και Μαρώ Σεφέρη/5.Απονομή του βραβείου Νόμπελ στον ποιητή/6.Από την ημέρα της κηδείας του

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ –ΑΝΤΡΕΑ ΚΑΡΑΝΤΩΝΗ-ΕΚΔΟΣΕΙΣ Δ.Ν.ΠΑΠΑΔΗΜΑ 1990//Ο ΣΕΦΕΡΗΣ ΣΤΗΝ ΠΥΛΗ ΤΗΣ ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΥ-ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ-1987//ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΕΦΕΡΗ-ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΡΙΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ-ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Δ.ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ-ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ//ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ-ΚΕΙΜΕΝΑ Ν.ΒΑΓΕΝΑ-Τ.ΚΑΓΙΑΛΗ-Μ.ΠΙΕΡΗ-ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ//ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ –ΜΑRIO VITTI-EΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ-1978.
Τα αποσπάσματα αντλήθηκαν από τη συγκεντρωτική έκδοση ΠΟΙΗΜΑΤΑ (17η ΕΚΔΟΣΗ)-ΙΚΑΡΟΣ/*Ηolderlin:Γερμανός ποιητής/**από τη συλλογή ΤΕΤΡΑΔΙΟ ΓΥΜΝΑΣΜΑΤΩΝ(1928-1937)

Χρησιμοποιήθηκαν εκδόσεις από τη βιβλιοθήκη το “Φως” της Ορθοδόξου Ακαδημίας Κρήτης. Θερμές ευχαριστίες!

Η στήλη “Πράξεις Ποιητών” κάθε πρώτη Δευτέρα του μήνα θα παρουσιάζει
το έργο και τη ζωή ποιητών.