■ …και η αρχή των αναταράξεων
Η ανάλυση των οικονοµικών κύκλων σε διάφορα στάδια παρέχει ένα πολύτιµο πλαίσιο για την κατανόηση της δυναµικής των οικονοµιών και των κοινωνιών. Το 2024 είναι το τέλος ενός ακόµα µακροχρόνιου κύκλου διάρκειας περίπου 5,5 δεκαετιών 1968-2024 (56 έτη: 28 έτη συνεχών αλλαγών και ανακατατάξεων και 28 έτη ευηµερίας).
Το 2024 είναι η απαρχή του επόµενου κύκλου µε τα πρώτα 28 χρόνια να πρέπει να γίνουν τεράστιες ανακατατάξεις και αλλαγές. Τα στάδια που περνούν οι κοινωνίες αναφέρονται σε διάφορες φάσεις οικονοµικής και κοινωνικής εξέλιξης, από την ευηµερία έως την κρίση και την τελικά είτε περνάνε αναδιάρθρωση ή δεν τα καταφέρνουν και παραµένουν στην αφάνεια ή µπορεί και να καταρρεύσουν. Η αναδιάρθρωση θα εξασφαλίσει την προσαρµογή την ανθεκτικότητα και την επιβίωση.
Κατά το στάδιο της ευηµερία και της σταθερότητας (1996-2024), οι οικονοµίες βιώσανε ευηµερία και σταθερότητα. Οι ευνοϊκές συνθήκες χρέους και πίστωσης (χαµηλά επιτόκια, χαµηλοί δείκτες χρέους προς ΑΕΠ, ελάχιστος πληθωρισµός) προήγαγαν την επενδυτική δραστηριότητα και την καταναλωτική δαπάνη. Τέτοια περιβάλλοντα συχνά οδηγούν σε αυξανόµενη αισιοδοξία και στη δηµιουργία οικονοµικών υπερβολών.
Το στάδιο της υπερβολής και παρακµής που βιώνουµε τώρα χαρακτηρίζεται από υπερβολή στις επενδύσεις και τις κερδοσκοπικές δραστηριότητες, που συχνά οδηγούν στη δηµιουργία «φουσκών» και την επακόλουθη οικονοµική παρακµή. Η αντιστροφή της προηγούµενης ευηµερίας αρχίζει να γίνεται εµφανής, καθώς οι χρηµατοοικονοµικές αγορές και οι οικονοµίες αρχίζουν να υφίστανται πιέσεις.
Σε αυτό το στάδιο εµφανίζονται κοινωνικές εντάσεις, οι οικονοµικές και κοινωνικές συνθήκες επιδεινώνονται, πράγµα που οδηγεί σε αυξανόµενες εντάσεις µεταξύ διαφόρων τάξεων και οµάδων συµφερόντων. Η ανισότητα και η ανεργία εξαπλώνονται, και η δυσαρέσκεια µε τις πολιτικές ηγεσίες έχει αρχίζει να κλιµακώνεται πράγµα το οποίο γίνεται εµφανές σε κάθε χώρα που έχει εκλογές καθώς ενισχύονται τα άκρα εκφράζοντας το θυµό της κοινωνίας. Καθώς το 50% των χωρών έχουν εκλογές φέτος, τα αποτελέσµατα µέχρι τώρα δείχνουν το θυµό της κοινωνίας για την ανεπάρκεια των τελευταίων κυβερνήσεων να λύσουν τα προβλήµατα των κοινωνιών.
Οι κρίσεις και οι αναδιαρθρώσεις θα κρατήσουν 2-3 δεκαετίες και είναι το τελευταίο και πιο επώδυνο στάδιο και συµπίπτει µε τις οικονοµικές δυσκολίες, µε καταρρεύσεις και πολιτικές αναταραχές. Σε βαριές περιπτώσεις µπορεί να περιλαµβάνει επαναστάσεις, εµφύλιους πολέµους ή άλλες µορφές σοβαρών κοινωνικών συγκρούσεων µεταξύ διαφόρων οµάδων συµφερόντων. Αυτό το στάδιο αποτελεί κρίσιµο σηµείο, όπου µια χώρα µπορεί να αναδιαρθρωθεί ή να καταρρεύσει. Η επιτυχηµένη αναδιάρθρωση και η προσαρµογή θα την οδηγήσει στην ευηµερία του οικονοµικού κύκλου τα έτη 2052 και µετά.
Η επιτυχία στη διαχείριση αυτών των κρίσεων εξαρτάται σηµαντικά από την ικανότητα των ηγετών και των πολιτικών φορέων να αναγνωρίζουν και να αντιµετωπίζουν τις υποκείµενες αιτίες των προβληµάτων. Οι αποφάσεις που λαµβάνονται κατά τις φάσεις αυτές µπορεί να καθορίσουν εάν η χώρα θα περάσει την κρίση µε επιτυχία ή αν θα βυθιστεί σε παρατεταµένη αστάθεια. Η ιστορία έχει δείξει ότι η έγκαιρη αντίδραση και η συµβιβαστική πολιτική µπορούν να παρέχουν τη βάση για µια ειρηνική και βιώσιµη προσαρµογή. Οι ακραίες ή λαϊκίστικες πολιτικές αυξάνουν τον κίνδυνο για µεγαλύτερες απώλειας των χωρών και κάνουν δυσκολότερη ή αδύνατη την ανάκαµψη.
Το τρέχον παγκόσµιο οικονοµικό τοπίο (µε παγκόσµιο χρέος πάνω από 300% του ΑΕΠ) καταδεικνύει τις έντονες αντιθέσεις µεταξύ των χωρών µε βάση την οικονοµική τους υγεία, η οποία πράγµατι αντανακλά στις κοινωνικοοικονοµικές συνθήκες και τις πολιτικές τους απαντήσεις. Οι διαφορετικές χρηµατοοικονοµικές καταστάσεις των εθνών—αυτές µε βιώσιµες δηµοσιονοµικές πολιτικές έναντι εκείνων που επιβαρύνονται από σηµαντικό χρέος και υποχρεώσεις—διαµορφώνουν την οικονοµική τους σταθερότητα και την κοινωνική ευηµερία τους. Αυτές οι ανισότητες είναι ορατές σε διάφορους τοµείς όπως η εκπαίδευση, η υγειονοµική περίθαλψη, οι υποδοµές και η γενική δηµόσια ευηµερία.
Οι χώρες µε υγιή χρηµατοοικονοµική υγεία, που χαρακτηρίζονται από έσοδα που υπερβαίνουν τις δαπάνες και περιουσιακά στοιχεία που υπερβαίνουν τις υποχρεώσεις, είναι σε καλύτερη θέση να επενδύσουν σε δηµόσια αγαθά και υπηρεσίες.
Αυτή η χρηµατοπιστωτική σταθερότητα επιτρέπει µεγαλύτερη ανθεκτικότητα στην αντιµετώπιση των οικονοµικών πιέσεων και επιτρέπει συνεχείς επενδύσεις σε κρίσιµους τοµείς όπως η εκπαίδευση και η υγειονοµική περίθαλψη, η υιοθέτηση των νέων τεχνολογιών η αµυντική θωράκιση, που είναι ζωτικής σηµασίας για τη µακροπρόθεσµη εθνική ευηµερία.
Αντίθετα, τα έθνη που παλεύουν µε υψηλά επίπεδα χρέους και κακή δηµοσιονοµική διαχείριση αντιµετωπίζουν συχνά περικοπές σε βασικές υπηρεσίες, επιδείνωση των υποδοµών και µειωµένες επενδύσεις σε ανθρώπινο κεφάλαιο. Το βάρος του χρέους περιορίζει την ικανότητα µιας κυβέρνησης να χρηµατοδοτεί βασικές υπηρεσίες, οδηγώντας σε χειρότερα αποτελέσµατα για την υγεία και την εκπαίδευση που επιδεινώνουν τις κοινωνικές ανισότητες.
Οι πολιτισµικές διαφορές στον χειρισµό των οικονοµικών πιέσεων και στην διακυβέρνηση, διαδραµατίζουν επίσης κρίσιµο ρόλο στον τρόπο µε τον οποίο οι χώρες αντιµετωπίζουν τις οικονοµικές τους κρίσεις. Ορισµένα κράτη δίνουν έµφαση στην οικοδόµηση συναίνεσης και στην κοινωνική αλληλεγγύη, δίνοντας προτεραιότητα σε προγράµµατα πρόνοιας και δίκαιες λύσεις για την πιο οµοιόµορφη κατανοµή των οικονοµικών βαρών στην κοινωνία. Αυτές οι προσεγγίσεις µπορούν να οδηγήσουν σε πιο αρµονικές κοινωνικές συνθήκες, ακόµη και σε περιόδους οικονοµικής δυσπραγίας. Σύντοµα πολλές κυβερνήσεις που δεν µπορούν να τυπώσουν χρήµα πρέπει να αυξήσουν τους φόρους και να µειώσουν τις δαπάνες ή εκείνες που µπορούν να τυπώσουν χρήµα, θα πρέπει να εκτυπώνουν χρήµα για να αποπληρώσουν µε πληθωρισµένο χρήµα τους δανειστές τους.
Άλλες χώρες µπορεί να υιοθετήσουν πιο συγκρουσιακές ή εστιασµένες στη λιτότητα προσεγγίσεις, οδηγώντας σε µεγαλύτερες κοινωνικές αναταραχές και συγκρούσεις. Τα µέτρα λιτότητας, ενώ δυνητικά σταθεροποιούν τον προϋπολογισµό βραχυπρόθεσµα, συχνά οδηγούν σε δηµόσια δυσαρέσκεια και υποβάθµιση της ποιότητας ζωής, οδηγώντας σε διαµαρτυρίες, απεργίες και, σε σοβαρές περιπτώσεις, σε πολιτικές αναταραχές. Όταν υπάρχουν εσωτερικές συγκρούσεις, οι αυταρχικοί ηγέτες διαπιστώνουν ότι µια απειλή από έναν εξωτερικό εχθρό µπορεί να αποσβέσει τις εσωτερικές αντιδράσεις και ενωθούν κάτω από την ηγεσία του για να επιτεθούν να πάρουν τον πλούτο από γειτονική χώρα.
Η ανισότητα στις χρηµατοοικονοµικές συνθήκες µεταξύ των χωρών αποτελεί σηµαντική πρόκληση για τις διεθνείς σχέσεις και την οικονοµική συνεργασία. Τα έθνη που δυσκολεύονται οικονοµικά µπορεί να ζητήσουν βοήθεια ή ευνοϊκούς εµπορικούς όρους από πιο ευηµερούσες χώρες, κάτι που µπορεί να οδηγήσει σε εντάσεις εάν τα πλουσιότερα έθνη δεν επιθυµούν ή δεν µπορούν να βοηθήσουν. Αυτή η δυναµική µπορεί να πιέσει τις διεθνείς συµµαχίες και να επηρεάσει την παγκόσµια οικονοµική σταθερότητα. Επίσης κάποιες χώρες ακολουθούν αθέµιτες πρακτικές στο διεθνές εµπόριο (τεχνητά υποτιµηµένο νόµισµα, κρατικές επιδοτήσεις στην βιοµηχανία, µη προστασία πνευµατικής ιδιοκτησίας κλπ.) για να διατηρούν εξαγωγικά εµπορικά πλεονάσµατα σε βάρος των χωρών που έχουν εµπορικά ελλείµατα. Ήδη ο αθέµιτος παγκόσµιος ανταγωνισµός αναγκάζει τις ελλειµµατικές χώρες σε επιβολή δασµών, πράγµα που βλάπτει όλες τις πλευρές.
Για µακροπρόθεσµη βελτίωση, οι χώρες που βρίσκονται σε οικονοµική δυσπραγία πρέπει να υιοθετήσουν ολοκληρωµένα µεταρρυθµιστικά µέτρα µε επίκεντρο την αύξηση της παραγωγικότητας µε την υιοθέτηση των νέων τεχνολογιών, την ενίσχυση των δηµοσιονοµικών πολιτικών και τις επενδύσεις σε κρίσιµους τοµείς για την τόνωση της ανάπτυξης. Η διεθνής συνεργασία και η υποστήριξη από παγκόσµιους χρηµατοπιστωτικούς οργανισµούς διαδραµατίζουν επίσης κρίσιµο ρόλο στην παροχή βοήθειας σε αυτά τα έθνη µέσω οικονοµικής βοήθειας, ελάφρυνσης χρέους και καθοδήγησης πολιτικής.
Επιπλέον, η καλλιέργεια µιας κουλτούρας ανθεκτικότητας και προσαρµοστικής διακυβέρνησης µπορεί να βοηθήσει τα έθνη να διαχειριστούν καλύτερα τους οικονοµικούς κραδασµούς και πιέσεις, οδηγώντας σε πιο σταθερές και ευηµερούσες κοινωνίες. Οι ποικίλες απαντήσεις στις οικονοµικές προκλήσεις υπογραµµίζουν τη σηµασία των προσαρµοσµένων προσεγγίσεων που λαµβάνουν υπόψη τόσο τις µοναδικές οικονοµικές συνθήκες όσο και τα πολιτιστικά πλαίσια κάθε χώρας. Απαραίτητη είναι η υιοθέτηση των νέων τεχνολογιών και κυρίως των εφαρµογών της τεχνητής νοηµοσύνης.
Το ιδανικό παγκόσµιο οικονοµικό σενάριο υπογραµµίζει τη διασύνδεση της δηµοσιονοµικής υγείας, της κοινωνικής πρόνοιας και της διεθνούς συνεργασίας. Η αντιµετώπιση αυτών των προκλήσεων απαιτεί µια λεπτή κατανόηση τόσο των οικονοµικών αρχών όσο και της πολιτιστικής δυναµικής για την προώθηση συνθηκών όπου η εκπαίδευση, η υγειονοµική περίθαλψη, η άµυνα και η συνολική ευηµερία µπορούν να ανθίσουν παρά τις οικονοµικές πιέσεις τον κατακερµατισµό της παγκόσµιας οικονοµίας και τις πολεµικές ιαχές.
Οι χώρες που θα κάνουν προσαρµογή µε πολιτική συναίνεση για αναδιάρθρωση, θα εξασφαλίσουν την επιβίωση των κοινωνιών τους θα αποτρέψουν τις οξείες αναταραχές και θα οδηγηθούν στον επόµενο κύκλο ευηµερίας.
*Ο Γιώργος Ατσαλάκης είναι oικονοµολόγος, αναπληρωτής καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης Εργαστήριο Ανάλυσης ∆εδοµένων και Πρόβλεψης
