Στις 25 Αυγούστου 1898, και περί ώραν 14.30, εις το Ηράκλειον, όταν οι Άγγλοι επιχείρησαν να τοποθετήσουν τελωνειακούς υπαλλήλους στις θέσεις τους.
Χιλιάδες Κρήτες µουσουλµάνοι µε αρχηγούς τους Κικιρίδα, Κοτσιφό και Ντελή Αχµετάκη, καθ’ όσον ήτο σχεδιασµένο από την προηγούµενη ηµέρα, επιχείρησαν να εισβάλλουν εις το λιµάνι από την πύλη, αλλά εµποδίστηκαν από τους Άγγλους.
Τότε ο Κρητότουρκος Μπιρίντα Χαλιµάκης µε µαχαίρι πληγώνει εις την ωµοπλάτη ένα Άγγλο στρατιώτη. Ο Χαλιµάκης επυροβολήθη από έταιρο Άγγλο και εφονεύθη.
Από εκείνη τη στιγµή ο όχλος παράφρων εξεχύθη σε όλη τη πόλη και άρχισε να πυροβολεί, να σφάζει και να φονεύει αδιακρίτως όλους τους χριστιανούς, γυναίκες παιδιά, βρέφη, γέροντες, αδιακρίτως. Συγχρόνως µε πετρέλαιο έκαιγε τας οικίας και τα καταστήµατα των χριστιανών, αφού πρώτα τα λήστευε. Πυροβολούσαν και τους Άγγλους και σκότωσαν και τραυµάτισαν αρκετούς.
Κάηκαν και τα προξενεία Αγγλίας, Ισπανίας, Γερµανίας, Αµερικής και το πρώην Ελληνικό και φονεύθηκαν όσοι χριστιανοί είχαν καταφύγει σ’ αυτά νοµίζοντας ότι θα προστατευτούν. Κάηκε ακόµα και η οικία του διευθυντή της Eastern Telegraph Ηρακλείου, Φρειδερίκου Καραµπότ.
Κατά τις 16.00 η βρετανική κανονιοφόρος Hazard βάλει κατά των τειχών της πόλης.
Στις 17.30 ο Πασάς µε ένα λόχο τουρκικού στρατού, ενοχληµένος από τους κανονιοβολισµούς, και προφασιζόµενος άγνοια, ήρθε στο λιµάνι και βοήθησε Άγγλους και χριστιανούς που είχαν καταφύγει εκεί να µπουν στα καράβια.
Μέρος του τουρκικού στρατού επιδόθη σε λεηλασίες και ληστείες όπως και σε φόνους Άγγλων, µε αποτέλεσµα να επηρεαστεί η απόφαση των Άγγλων δια την αποµάκρυνση του τουρκικού στρατού από το νησί. Επίσης οι Άγγλοι ανατίναξαν την πύλη του Μόλου και κατεδάφισαν 41 σπίτια απ’ όπου οι µουσουλµάνοι τους πυροβολούσαν. ∆ι’ όλ’ αυτά τα γεγονότα έγιναν ανακρίσεις και δίκες..
Από 1.200 και πλέον χριστιανούς του Ηρακλείου υπολογίζεται να σώθηκαν περί τους 350. Νεότερες πηγές αναφέρουν ότι οι νεκροί χριστιανοί ήταν περί τους 200 και οι µουσουλµάνοι περί τους 60-70, οι οποίοι φονεύθηκαν από τους Άγγλους. Οι σκηνές είναι απερίγραπτες.
Στις 30 Αυγούστου η Εκτελεστική επιτροπή έγραφε προς τους χριστιανούς :
«… µέχρι της ώρας οι κακούργοι έµειναν ατιµώρητοι. Αλλ’ είναι περικυκλωµένοι και δεν υπάρχει τρόπος να διαφύγουν. Η ώρα της τιµωρίας καθ’ όλα τα φαινόµενα πλησιάζει. Όποιος χριστιανός αυτάς τας ηµέρας δώσει αφορµή ταραχής ή ανησυχίας, πρέπει να συλλογιστεί ότι κινδυνεύει να γίνει αφορµή να πάει άδικα το αθώο αίµα τόσων χριστιανών».
Ο πρόεδρος
Ι.Κ. Σφακιανάκης
Γύρω από το Ηράκλειο είχαν συγκεντρωθεί µαχητές, εκτός των γύρω χωριών, από τα Σφακιά και το Σέλινο µέχρι τη Σητεία και έδειξαν µια απίστευτα πειθαρχική στάση.
Οι Κρητότουρκοι είχαν φονεύσει 17 Άγγλους στρατιώτες και ένα αξιωµατικό. Ο ναύαρχος Νόελ είχε ζητήσει τον αφοπλισµό των Κρητών Μουσουλµάνων και τώρα ζητούσε να µάθει τι απαιτείται δια να καταθέσουν τα όπλα και οι χριστιανοί. Αυτοί απάντησαν : «να φύγει εκ της νήσου εκείνος δι’ όν τα κρατούµε, ο Τουρκικός στρατός».
Από τις 4 Σεπτεµβρίου ο Εδεχέµ Πασάς άρχισε να παραδίδει εκείνους που είχαν συλληφθεί ως πρωτεργάτες των αιµατηρών επεισοδίων.
Στις 17 Σεπτεµβρίου ο Τούρκος συνταγµατάρχης Σεφκή πληροφορεί µε χαρά τον Νόελ ότι έχει συλληφθεί ο δολοφόνος του πρόξενου της Αγγλίας Λυσ. Καλοκαιρινού, Λαµής Βαχιτάκης.
23 Σεπτεµβρίου 1898 ο Κρητικός λαός πληροφορείται ότι εδόθη τελεσίγραφο, υπό των τεσσάρων µεγάλων δυνάµεων εις τον Σουλτάνο, που ζητούσε να ανακαλέσει τον τουρκικό στρατό από την Κρήτη µέχρι τις 23 Οκτωβρίου, διαφορετικά θα ενεργούσαν µόνες τους την εκκένωση.
Στις 25 Σεπτεµβρίου οι Κρήτες Μουσουλµάνοι έχουν παραδώσει συνολικά 5813 όπλα.
Στις 5 Οκτωβρίου 9.00 ώρα, κρεµάστηκαν οι 18 πρωταίτιοι των σφαγών, παρ’ ότι ο Σεφκή προσπαθούσε να πάρει έστω και µικρή αναβολή της εκτελέσεως. Στις 10 Νοεµβρίου τουφεκίσθηκαν άλλοι τρεις που είχαν ξεκαθαριστεί ως πρωταίτιοι στις σφαγές.
Στις 8 Οκτωβρίου οι χριστιανοί πληροφορούνται ότι η Πύλη συναινεί να αποσύρει τον στρατό της, αλλά ζητά να αφήσει εις τας πόλεις και τα οχυρωµένα µέρη µικράς φρουράς. Οι Μεγάλες ∆υνάµεις απαντούν «άνευ όρων».
ΣΤΙΣ 2 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1898 ΕΦΥΓΕ ΚΑΙ Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΤΟΥΡΚΟΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ ΑΠ’ ΤΗN ΚΡΗΤΗ.
Είχε έλθει πλέον η πολυπόθητη λευτεριά για τους Κρητικούς και οι Κρήτες µουσουλµάνοι είχαν αρχίσει να αποχωρούν από το νησί, καθ’ όσον χωρίς την παρουσία Τουρκικού στρατού δεν αισθανόταν ασφαλείς, στο να διαπράττουν εγκλήµατα και περίµεναν εκδίκηση δι’ όσα είχαν ήδη πράξει.
ΤΟ ΞΕΠΡΟΒΟ∆ΙΣΜΑ
Κατά το τέλος του 1898 -99 µαζί µε σαράντα χιλιάδες τουρκικού στρατού, που αποχώρησε από την Κρήτη, απεχώρησαν οικειοθελώς και χωρίς κανέναν πειθαναγκασµό και οι πρώτες σαράντα οκτώ χιλιάδες, από τους Κρήτες µουσουλµάνους.
Κάποιοι είχαν φύγει και µε την επανάσταση του 1866-69.
Στη συνέχεια το 1923-24 µε την ανταλλαγή των πληθυσµών έφυγαν οι υπόλοιποι τριάντα τρεις χιλιάδες πεντακόσιοι. Από τα Χανιά έφυγαν 5500, από το Ρέθυµνο 3500, από το Ηράκλειο 11500 και από το Λασίθι 3000. Στο Νησί έµειναν και ειδικά στα Χανιά, κατ’ εξαίρεση λίγες εκατοντάδες για διάφορους λόγους.
Αυτό που δεν άντεξαν οι πιο φανατικοί Κρητότουρκοι ήταν η άφιξη του πρίγκιπα Γεωργίου στην Κρήτη και η ίδρυση της Αυτόνοµης Κρητικής Πολιτείας, παρ’ όλο που η σηµαία της έφερε στην άνω αριστερή γωνία, το άσπρο αστέρι στο κόκκινο φόντο, που τους αντιπροσώπευέ (το ¼ του πληθυσµού) όπως και την επικυριαρχία του Σουλτάνου στην Κρήτη.
Κατά τις αρχές του προηγούµενου αιώνα, οι Κρήτες µουσουλµάνοι είχαν αποφασίσει, οι πιο µετριοπαθείς, αφού οι φανατικοί είχαν αποχωρήσει το 1898-99 και πριν, να ζήσουν σαν θρησκευτική µειονότητα στη γη που τους γέννησε. Άλλωστε τα περίπου τελευταία 25 χρόνια, πριν την ανταλλαγή των πληθυσµών, είχαν σταµατήσει και οι σφαγές και τα έκτροπα.
Ξαφνικά πήραν εντολή να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και να φύγουν για τη Μικρά Ασία. Θρήνος ξέσπασε στις γειτονιές τους στα µεγάλα κάστρα, όπου διέµεναν οι πολλοί.
Έφυγαν «στανικώς» ….
Έγραφαν όµως σε κάποιους φίλους τους. (Ρωµιούς; Ραγιάδες; Καφήρηδες; Ντοµούζηδες; Γκιαούρηδες; Ταβλόπιστους; )
Συνταρακτικό είναι το γράµµα του Μουσταφά Κεριµάκη προς ένα φίλο του στο Ρέθυµνο:
«Έχω εισοδήµατα καλά και πόρεψη καλή, µόνο ένα σαράκι στη καρδιά, για το παντέρµο Ρέθεµνος».
Έµαθε πως στο Ρέθεµνο τα µεζαρλίκια (νεκροταφείο τούρκικο) γινήκανε κήπος (ο δηµοτικός κήπος Ρεθύµνου).
«Γιάντα µπρε χωριανοί εχαλάσεται των αποθαµένω µας το ρεµέδιο;»
Του απάντησαν πως µεγαλώνουν οι πολιτείες και γίνουνται δρόµοι και χαλούν σπίτια και νεκροταφεία.
«καλά το λέεις και φυτέψετε δεντρά απάνω στα µεζάρια και πρασινίζει και µυρίζει ο τόπος.
Αν δεν είχα τα παντέρµα τα ρεµατικά απού µε κάµανε µισερό, θέλα µπω στο µπαπόρι νάρθω να πιούµε να καβέ στου Χατζή Ντολµά τον καφενέ… άχι νενέ µου και χαθήκαµε στα ξένα…».
Απόσπασµα από το βιβλίο µου «ΚΡΗΤΕΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ-ΙΧΝΗ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΣ» που θα κυκλοφορήσει τον Σεπτέµβριο µε 634 σελίδες ιστορικό υλικό και 1.100 φωτογραφίες απ’ όλη την Κρήτη.
* Ο Μιχάλης Κατσανεβάκης είναι Αρχιτέκτων Μηχανικός, Συγγραφέρας – Ιστ. Ερευνητής.
