Mέρες της Μάχης της Κρήτης. Τέτοιες μέρες πριν από 78 χρόνια ο ουρανός των Χανίων “σκοτείνιασε” από τα πολεμικά αεροσκάφη των ναζί. Μια αεροπορική επιδρομή πρωτοφανής για τα στρατιωτικά χρονικά. Η αντίσταση των Κρητικών σθεναρή. Οι μαρτυρίες από εκείνες τις δύσκολες μέρες πολλές.
Οι “διαδρομές” ταξιδεύουν σήμερα στα γεγονότα εκείνης της εποχής μέσα από μια ξεχωριστή μαρτυρία μιας γυναίκας. Ο λόγος για την πρώτη διορισμένη πτυχιούχο δασκάλα των Σφακίων, τη Χρυσή Μανταδάκη – Μανουσογιαννάκη. Μια γυναίκα που εκείνες τις ημέρες, μέσα στον θάνατο που σκόρπισαν οι Γερμανοί κατακτητές, έφερε στη ζωή ένα από τα τέσσερα παιδιά της. Μία νίκη της ζωής μέσα στον θάνατο του πολέμου.
Η αφήγηση της Χρυσής, όπως αυτή αποτυπώνεται σε ημερολογιακές της σημειώσεις, τις οποίες διαφύλαξε η κόρης της -επίσης δασκάλα- Βιργινία Μανουσογιαννάκη – Κατάκη, συγκλονιστική. Αποσπάσματα αυτών των σημειώσεων παρουσιάζουν σήμερα οι “διαδρομές”. Ως φόρο τιμής στους ανθρώπους που βίωσαν τη βία του ναζισμού, αντιστάθηκαν και στο τέλος βγήκαν νικητές στη ζωή.
ΚΥΡΙΑΚΗ 25 ΜΑΪΟΥ
«Η Κρήτη έχει καταληφθεί από τους Γερμανούς. Στα Σφακιά καταφθάνουν τα συμμαχικά στρατεύματα στο Λιβυκό με την ελπίδα να μεταφερθούν διά θαλάσσης στην Αίγυπτο.
Ο άμαχος πληθυσμός της υπαίθρου κυριολεκτικά τα έχει χαμένα. Από μέρες οι κάτοικοι του χωριού λαμβάνουν τα μέτρα τους. Αδειάζουν τα σπίτια τους και μεταφέρουν τις οικογένειές τους και ό,τι μπορούν να μετακινήσουν στα βουνά, στις χαράδρες και τις σπηλιές της περιοχής…».
Η Χρυσή, είναι σε προχωρημένη εγκυμοσύνη. Η οικογένειά της, μετά από παρότρυνση της πεθεράς της, αποφασίζει να μετακινηθεί σε ένα συγγενικό τους σπίτι στην Ιμβρο. Γρήγορα όμως θα επιστρέψουν στο δικό τους.
ΔΕΥΤΕΡΑ 26 ΜΑΪΟΥ
«Καταφθάνουν τα πρώτα συμμαχικά στρατεύματα στο χωριό. Εγώ κλεισμένη στο δωμάτιό μου, κατάκοιτη, μαθαίνω τα νέα και είμαι απαρηγόρητη. Τι θα γίνουμε; Κάποια στιγμή φθάνει ο Μανούσος, ο αδερφός του συζύγου μου, και τον ακούω να λέει: “Γιώργη ο συγγενής μας ο Κελαϊδής ο πτέραρχος και άλλοι αξιωματικοί είναι εδώ. Μπορούμε να τους καλέσουμε για δείπνο;”, “να τους καλέσεις”, λέει ο άντρας μου, “εγώ θα σφάξω αμέσως ένα γουρούνι”. Είναι αδύνατον να περιγράψει κανείς την ψυχική κατάσταση όλων μας. Εγώ κλεισμένη στο δωμάτιό μου δεν άκουσα τα συνηθισμένα καλωσορίσματα, όταν ήρθαν οι καλεσμένοι… Μετά το δείπνο εκάθισαν αρκετά και συζητούσαν σοβαρά θέματα. Ηταν αισιόδοξοι ότι ο Χίτλερ θα νικηθεί…».
ΤΡΙΤΗ 27 ΜΑΪΟΥ
«Εζήτησα γιατρό για να εξακριβώσει αν η γέννα θα ήταν καλή ή κακή. Είχα διαβάσει μαιευτική προ διετίας και ήξερα αρκετά για την περίπτωση. Ο γιατρός κ. Χατζηγρηγόρης, νονός του συζύγου μου, ήρθε από το βουνό, με εβεβαίωσε ότι η εγκυμοσύνη είναι φυσιολογική, αλλά το παιδί είναι ακόμη ψηλά»…
«Η ημέρα είναι σωστή κόλαση. Τα αεροπλάνα αδιάκοπα διασχίζουν τον αέρα τόσο χαμηλά που νομίζω πως θα σκοντάψουν στην κορυφή της καρυδιάς της αυλής μας και οι βόμβες ρημάζουν το χωριό»…
«Μόλις ακούγετο αεροπλάνο, σωριάζονται στο δωμάτιό μου ο άντρας μου, ο αδερφός μου, ο αδερφός του ο Μανούσος, η πεθερά μου, η μάνα μου, η αδερφή μου και η θεία μου η Χρυσή. Καθώς τους έβλεπα πλαγιασμένους παρουσίαζαν τρομερό θέαμα. Ολων τα πρόσωπα ήταν κίτρινα από φόβο. Αυτή η εικόνα δεν έφυγε ποτέ από τη μνήμη μου».
ΤΕΤΑΡΤΗ 28 ΜΑΪΟΥ
«Νύχτα ακόμα φθάνει ο Μανούσος και τον ακούω να λέει: “Σήμερο θα καεί το χωριό. Χιλιάδες στρατός έχει στρατοπεδεύσει στα Πηγάδια”. Δεν χάνω καιρό. Σηκώνομαι από το κρεβάτι και βγαίνω έξω στην αυλή. “Τι κάνεις; Τι κάνεις;”, μου φωνάζουν όλοι. “Δεν ξαναμπαίνω μέσα. Το σπίτι μας είναι στόχος, θα βομβαρδιστεί οπωσδήποτε”»… «Φεύγω κι ό,τι θέλει ο Θεός ας γίνει. Την ίδια στιγμή φωνάζει η πεθερά μου: “Χρυσή που έχεις τα χρυσαφικά σου;”. “Τα πήρα. Μα αν ανοίξουν το σπίτι άλλα πράγματα έχουν μεγάλη αξία” και εννοούσα την προίκα μου. Υφαντά, μεταξωτά και ολόμαλλα, κιλίμια, πατανίες ολόπλουμες, κεντητά και δαντέλες που δεν ξαναγίνονται. Πήρε ο καθένας ό,τι μπορούσε απαραίτητο και τραβήξαμε δυτικά την πλαγιά προς το βουνό».
Η οικογένεια της Χρυσής θα βρει καταφύγιο τελικά σε μια σπηλιά. «Αποκαμωμένη από την ανηφορική πορεία δύο περίπου ωρών εξάπλωσα και νόμισα πως βρέθηκα στον παράδεισο… Δεξιά ήτο γκρεμός που μόνο φτερωτά όντα ίσως θα είχαν εκεί τις φωλιές τους. Κοιμήθηκα αρκετά…».
Λίγο αργότερα όταν η Χρυσή ξυπνήσει θα δει καπνούς στο σημείο που βρίσκονταν το χωριό. «“Κάψανε το σπίτι μας”, φωνάζω και αρχίζω τα κλάματα. “Σώπα παιδί μου”, μου λέει η πεθερά μου, “αν σώσουμε τη ζωή μας όλα τα ζωντανά διορθώνονται”»… Τελικά το σπίτι της οικογένειας όπως διαπίστωσε ο Μανούσος είχε ρημαχτεί, όχι όμως από τους κατακτητές που δεν είχαν ακόμα καταλάβει το χωριό, αλλά από Εγγλέζους στρατιώτες που ετοιμάζονταν να φύγουν. «Το απόγευμα αρχίζουν πάλι οι βομβαρδισμοί και οι πυροβολισμοί. Οι σκηνές εκείνες είναι αξέχαστες. Όταν ήρχουντο τα αεροπλάνα τράνταζε το όρος. Νομίζαμε πως θα άνοιγε το βουνό να μας καταπιεί».
ΠΕΜΠΤΗ 29 ΜΑΪΟΥ
«…Κατά το μεσημέρι είχα τρομερούς πόνους. Ηταν η ώρα του τοκετού. Ο ιδρώτας έτρεχε ποτάμι από πάνω μου, μα δεν μπορούσα να κινήσω ούτε το νύχι μου που λέει ο λόγος. Η παραμικρή κίνηση μπορούσε να μας προδώσει»… «Τα “φτερωτά θηρία” επιτέλους έπαψαν να τριγυρίζουν προς τα εκεί και οι πόνοι της γέννας είχαν σταματήσει τελείως. Εγώ αποκαμωμένη από το μαρτύριο της ημέρας εκοιμήθηκα… Ηταν περίπου μεσάνυχτα όταν με ξύπνησαν τρομεροί πόνοι. Η πεθερά μου εκτελεί χρέη μαίας. Τα απαραίτητα για την περίσταση είναι 1 κουτί σπίρτα, 1 μπουκάλι οινόπνευμα, ψαλίδι, κλωστή και σπάργανα. Ερχονται οι πόνοι συνέχεια… αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Στην απελπισία της η πεθερά μου φωνάζει: “Γιώργη! Μήτε παιδί, μήτε μάνα!”. Αρχίζει κι αυτός τις φωνές και τα κλάματα. Ανασηκώνομαι και βάζω τα πισινά μου στο γόνατο της “μαίας” και της λέω: “Βοήθησε όσο μπορείς με το χέρι σου να μ’ ανοίξεις” και στο λεπτό έρχεται ο τελευταίος πόνος, νιώθω να γλυστρά κάτι από μέσα μου και ακούω το κλάμα του παιδιού μου. Ολοι δοξάσαμε το όνομα του Θεού».
ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 30 ΜΑΪΟΥ
Μέσα στην κούραση της γέννας η Χρυσή θα κοιμηθεί. Ξυπνώντας θα διαπιστώσει ότι δεν έχει αφαιρεθεί ο πλακούντας. Η λεχώνα θα πανικοβληθεί καθώς, όπως είχε διαβάσει, μια τέτοια καθυστέρηση μπορεί να αποβεί μοιραία για τη ζωή της. «Ήξερα ακόμα 3 τέτοιες περιπτώσεις στα χωριά μας και είχα μαθητές 2 τέτοια ορφανά παιδιά. Σκέφτηκα λοιπόν ότι κι εγώ θα πεθάνω. Δεν έχασα όμως το θάρρος μου. Αλλωστε εν τω μεταξύ είχαν περάσει περισσότερες από 8 ώρες μετά τη γέννα και δεν αισθανόμουν την ελάχιστη αδιαθεσία. Επιασα το παιδί μου, το καμάρωσα, του είπα όσα νανουρίσματα και κανάκια ήξερα»… «Κατά το μεσημέρι έρχεται ένα παιδί, μαθητής μου, ο Γιώργος Εμμ. Ταμπακάκης κρατώντας ένα μπακιρένιο μαστραπά της οκάς με χυλό (λουχουνόζουμο) που ήτο καθιερωμένο ρόφημα για τις λεχώνες. Τον είχε στείλει η μητέρα του -αγιασμένη να είναι- δεν θα λησμονήσω όσο ζω αυτή την καλοσύνη».
ΣΑΒΒΑΤΟ 31 ΜΑΪΟΥ
Ξημερώνει η τελευταία ημέρα του Μαΐου. Η οικογένεια αποφασίζει να αναζητήσει γιατρό για να φροντίσει τη λεχώνα. «Σηκώνομαι μα τα πόδια μου τρέμουν. Πριν φύγω από το μέρος εκείνο πήρα το μαχαίρι και χάραξα έναν σταυρό. Σκέφτηκα αν ζήσω να κάμω εκεί αργότερα ένα εικονοστάσι (αργότερα όμως σκεφτήκαμε να γίνει εκκλησία στο χωριό σε μέρος που να φαίνεται ο τόπος της γέννας. Με πολλές συνδρομές και με τις ενέργειες του παπά Κωστή Χομπιτάκη, της Ξηραδοπώλαινας και εμένα εκτίσθη ο Αγ. Κωνσταντίνος)». Η οικογένεια θα φτάσει στον Ξερόκαμπο και θα αναζητήσει γιατρό και μαία. Βρίσκουν προσωρινά καταφύγιο σε ένα μιτάτο. Κάποια στιγμή η λεχώνα θέλει κάνει την ανάγκη της: «Τότε έγινε το ανέλπιστο θαύμα. Ο πλακούς έπεσε στον κουβά!». Οι δικοί της γύρισαν άμεσα πίσω. Ούτε γιατρός ούτε μαία χρειάστηκαν. «Από τη νύχτα της Πέμπτης μέχρι το μεσημέρι του Σαββάτου πέρασαν 36 και πλέον ώρες και όμως δεν αισθάνθηκα την ελάχιστη αδιαθεσία. Ηταν μεγάλο θαύμα κανείς δεν μπορούσε να δώσει άλλη εξήγηση. Κάποτε συζήτησα με γιατρό επί του θέματος και δεν με πίστεψε: “Δεν είναι δυνατόν”, μου είπε, “είναι απίστευτα αυτά που λέγεις”. Από τότε δεν ξαναμίλησα σε γιατρό».
ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ
Η λεχώνα θα μείνει μαζί με το παιδί και τους δικούς της για 10 ημέρες στο μιτάτο. Στη συνέχεια θα επιστρέψουν στο χωριό. «Μπήκαμε μέσα στο σπίτι μας. Εκαμα τον σταυρό μου και δόξασα τον Θεό που γλυτώσαμε τη ζωή μας. Δεν ένιωσα την παραμικρή στεναχώρια για τις ζημιές που πάθαμε, για το άδειο σπίτι που βρήκαμε. Ολα τα ζωντανά διορθώνονται…».
Τα χρόνια πέρασαν, ο πόλεμος τελείωσε και η Χρυσή επέστρεψε στο σχολείο. Ο Μανώλης, το παιδί της που είχε γεννηθεί στο βουνό, ήταν πια μαθητής της.
«Όταν ο Μανώλης φοιτούσε στην Ε’ Τάξη, συνέπεσε να είναι της Αναλήψεως την ίδια ημερομηνία που γεννήθηκε, 29 Μαΐου. Είχα τότε 8 παιδιά στην Ε’ και τη ΣΤ’ τάξη του σχολείου. Ρώτησα τα παιδιά αν θέλουν να πάμε εκδρομή στο μέρος που γεννήθηκε ο Μανώλης. Εδέχθηκαν με μεγάλη χαρά.
Πήραμε τον ανήφορο όλοι, μικροί μεγάλοι. Φτάσαμε στο κακοτράχαλο μέρος της γέννησης. Αφήνω τις μικρότερες τάξεις και παίρνω τις 3 μεγαλύτερες και ανεβαίνουμε με προσοχή. Ο Μανώλης και οι συμμαθητές του ένιωσαν συγκίνηση όταν βρέθηκαν στο μέρος του τοκετού και έμειναν για λίγο άφωνοι. Ξαφνικά ένα παιδί, ο Γιώργος Νικηφοράκης του Χρήστου, είδε το σχήμα του σταυρού που είχα χαράξει στο γκρεμνό και λέει: “Ελάτε παιδιά να προσκυνήσουμε, εδώ εγεννήθηκε άνθρωπος. Εκαμαν όλοι τον σταυρό τους και προσκύνησαν με σεβασμό. Μου μένει αξέχαστη η στιγμή εκείνη»…
«Όταν χόρτασαν παιχνίδια και θαύμασαν τη θέα των γύρω βουνών πήραμε τον κατήφορο για το σχολείο μας. Φθάσαμε όλοι καλά με τη βοήθεια του Θεού και ευχαριστημένοι. Την επομένη έγραψαν οι μεγάλοι αρίστην σχετικά έκθεση και εζωγράφισαν οι μικροί».
Η Χρυσή Μανταδάκη υπήρξε η πρώτη διορισμένη πτυχιούχος δασκάλα στα Σφακιά. Πήρε πτυχίο στις 6 Ιουλίου το 1930 από το Διδασκαλείο Πειραιώς με 9,98 (άριστα 10) από τον Βενιζέλο. Διορίστηκε για πρώτη φορά στην Αράδενα και σε όλη της τη σταδιοδρομία υπηρέτησε στα Σφακιά. Δραστήρια και αεικίνητη υπήρξε κινητή βιβλιοθήκη. Το 1938 παντρεύτηκε τον Γιώργη Μανουσογιαννάκη και απέκτησε μια κόρη, τη Βιργινία, και τρεις γιους, τον Μανώλη, στη γέννηση του οποίου αναφέρεται το ημερολόγιο, τον Μάρκο και τον Σήφη. Εφυγε από τη ζωή σε ηλικία 84 ετών.
