Εκδόσεις ΘΕΩΡΙΑ, 1983 Μετάφραση: Μάγια Λυμπεροπούλου
MARTIN ESSLIN
Σκηνοθέτης από τη φημισμένη θεατρική ακαδημία του Ράινχαρντ στην Αυστρία
■ Με φιλοσοφικές σπουδές από το 1940 παραγωγός, σεναριογράφος στο BBC
■ Το 1963 έγινε δ/ντής θεατρικών εκπομπών, με σημαντικά βιβλία του για το “Θέατρο του Παραλόγου” και ιδιαίτερα για τον Μπέκετ
Ενα βιβλίο ντοκουμέντο για όλες τις εποχές του Θεάτρου του Παραλόγου, που γράφτηκε με προσωπικές συνομιλίες του θεατρικού φιλοσόφου – σκηνοθέτη, ηθοποιού, κρητικού θεατρικών παραγωγών και για χρόνια διευθυντή των θεατρικών εκπομπών.
Ο Μάρτιν Εσσλιν, αναφέρει στο σημαντικό πρόλογό του τα εξής:
«Στο γράψιμο αυτού του βιβλίου με βοήθησαν μερικοί από τους συγγραφείς που αναφέρονται στις σελίδες του. Είμαι βαθιά συγκινημένος από την καλοσύνη τους και στ’ αλήθεια νιώθω ευγνωμοσύνη, ιδιαίτερα προς τον Σάμιουελ Μπέκετ, τον Αρτουρ Αντάμοβ, τον κύριο και την κυρία Ε. Ιονέσκο, τον σενιόρ Φερνάντο Αραμπάλ, τον σενιόρ Μανουέλ ντε Πεντρόλο, τον κ. Ν . Σίμσον και τον Χάρολντ Πίντερ»…
Οι προσωπικές αυτές συνομιλίες ήταν για τον Εσσλιν μια ευτυχία και για όλες και όλους που διάβασαν και θα διαβάσουν το βιβλίο “ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΠΑΡΑΛΟΓΟΥ” θα αποτελεί μια αυθεντική προσφορά.
Το βιβλίο αυτό περιλαμβάνει:
Πρόλογο, Εισαγωγή, τους 4 πρώτους μεγάλους του Θεάτρου του Παραλόγου:
1. Ζαν Ζενέ: Η αίθουσα με τα κάτοπτρα
2. Άρτουρ Αντάμοβ: Το ιάσιμον και το ανίατον
3. Σάμιουελ Μπέκετ: Η αναζήτηση του εαυτού
4. Ευγένιος Ιονέσκο: Θέατρο, αντιθέατρο και
5. όλους τους προσήλυτους που επηρεάστηκαν από το Θέατρο του Παραλόγου που είναι 14 στον αριθμό.
Τα υπόλοιπα κεφάλαια είναι:
6. Το Θέατρο του Παραλόγου στην Ανατολική Ευρώπη
7. Η παράδοση του παραλόγου
8. Η σημασία του παραλόγου
9. Πέρα από το παράλογο.
ΠΟΙΟΣ ΓΚΟΝΤΟ ΘΑ ’ΡΘΕΙ ΓΙΑ ΜΑΣ ΤΟΥΣ ΘΑΝΑΤΟΠΟΙΝΙΤΕΣ ΧΡΕΟΥΣ
Τελειώνοντας το σημερινό μου κείμενο, γυρίζω πίσω, στις 19 Νοεμβρίου 1957, στις φυλακές θανατοποινιτών στο Σαν Κουεντίν της Καλιφόρνια, με 1.400 θανατοποινίτες κατάδικους. Εκεί είχε να παιχτεί θέατρο από το 1913. Για να διαλεχτεί 44 χρόνια αργότερα, το έργο του Σάμιουελ Μπέκετ, το “Περιμένοντας το Γκοντό” κυρίως, γιατί σ’ αυτό δεν εμφανίζονταν καμία γυναίκα. Εργο πολύ δυσνόητο και διανοητικό, που είχε αντιμετωπιστεί με αντιδράσεις, στο Παρίσι, στο Λονδίνο, στη Νέα Υόρκη.
Το “Περιμένοντας”, λοιπόν, “τον Γκοντό”, ήταν μια παρακινδυνευμένη θεατρική παράσταση σ’ ένα κοινό από τα πιο σκληροτράχηλα του κόσμου. Σε μια επίσης σκληροτράχηλη εποχή του ψυχρού πολέμου, που οι πύραυλοι Ανατολής – Δύσης, ήταν έτοιμοι να αλληλοεκτοξευτούν…
Κάποια στιγμή ανοίγει η αυλαία. Το έργο αρχίζει και το κοινό των καταδίκων συλλαμβάνει αμέσως ό,τι προκάλεσε αμηχανία στο τόσο καλλιεργημένο κοινό της Ευρώπης και της Αμερικής.
Δύο που έκαναν το σφάλμα να μην δουν το έργο έκαναν ένα σφάλμα: Ακουσαν και κοίταξαν δυο λεπτά παραπάνω κι έμειναν, για να φύγουν στο τέλος όλοι τρέμοντας σύγκορμοι. “Ο Γκοντό είναι η κοινωνία”, είπε ένας κατάδικος, ένας άλλος είπε “ο Γκοντό είναι απ’ έξω” κι ένας δάσκαλος των φυλακών είπε “ετούτοι εδώ ξέρουν καλά τι θα πει αναμονή…”. Από τότε σ’ όλο τον κόσμο των τυραννιών περιμένουν τον Γκοντό (Θεό, λυτρωτή, απελευθερωτή). Κι εμείς τώρα όμως πιο Γκοντό μπορούμε να περιμένουμε στην εφιαλτική παγκόσμια φυλακή;
Η ΦΡΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΜΑΣ ΘΕΑΤΡΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΗ ΑΛΟΓΙΑ
Μέσα στην εφιαλτική πραγματικότητα της “Νέας τάξης” πραγμάτων, τόσο η Ελληνική, όσο και η Ευρωπαϊκή, αλλά και η διεθνής μας πραγματικότητα εκφράζει και επιβάλλει έναν Α-ΛΟΓΟ κόσμο που, εσφαλμένα τον ταυτίζουν με τον Λόγο σιωπής και διακοπής, αλλά και αντιστροφής του θεάτρου του ΠΑΡΑ-ΛΟΓΟΥ. Μια νέα θεατρική έκφραση από το 1945 και πέρα, που δεν ενδιαφερότανε για τη μετάδοση πληροφοριών και την παρουσίαση προβλημάτων. Ή πεπρωμένων ηρώων, που υπάρχουν έξω από τον συγγραφικό κόσμο του συγγραφέα. Αφού, αυτός δεν επεκτείνει μια θέση, ούτε φιλονικεί γύρω από ιδεολογικά επιχειρήματα. Ετσι είναι φυσικό να μην τον ενδιαφέρει η αναπαράσταση γεγονότων, όπως γίνεται στο αστικό θέατρο, που αναπαριστά το γίγνεσθαι στο καθημερινό πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό θέατρο του κόσμου και ιδιαίτερα της χώρας μας. Ενα θέατρο σκιών, φαντασμάτων, εκμεταλλευτών της πραγματικής α-λογίας.
ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΠΑΡΑΛΟΓΟΥ ΠΡΟΒΑΛΛΕΙ ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΣΗ ΥΠΑΡΞΗΣ
Ετσι το θέατρο του παραλόγου ήταν και είναι, ακόμα και τώρα, ένα θέατρο καταστάσεων, αντίθετα από το θέατρο της αλληλουχίας γεγονότων. Γι’ αυτό χρησιμοποιεί μια γλώσσα που βασίζεται περισσότερο σε σχήματα από συγκεκριμένες εικόνες, παρά σε επιχειρήματα και διαλόγους που στηρίζονται στην επαγωγική λογική (αυτήν που συνάγει δηλαδή ένα γενικό συμπέρασμα από επιμέρους προτάσεις – Λεξικό Μπαμπινιώτη).
Ομως, εφόσον το Θέατρο του Παραλόγου προσπαθεί να παρουσιάσει μια αίσθηση ύπαρξης, δεν μπορεί να ερευνά ή να λύνει προβλήματα συμπεριφοράς και ήθους. Με αποτέλεσμα το Θέατρο του Παραλόγου να προβάλει τον κόσμο του συγγραφέα και να είναι αντικειμενικά στερημένο από έγκυρους χαρακτήρες.
ΔΕΣΜΙΑ ΤΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΠΑΘΗ
Βασικά, δεν μπορεί να παρουσιάσει τη σύγκρουση αντιθέτων ιδιοσυγκρασιών ή να μελετήσει τα ανθρώπινα πάθη που είναι δέσμια των συγκρούσεων.
Γι’ αυτό το Θέατρο του Παραλόγου δεν είναι δραματικό θέατρο, με την καθιερωμένη έννοια του όρου, όπως είναι ο σκοπός του δραματικού “επικού θεάτρου”. Αλλά, ούτε και ενδιαφέρεται ν’ αφηγηθεί μια ιστορία για να μεταδώσει κάποιο ηθικό ή κοινωνικό δίδαγμα όπως είναι ο σκοπός του αφηγηματικού “Μπρεχτικού, επικού θεάτρου”.
Η δράση σ’ ένα έργο του Θεάτρου του Παραλόγου δεν διηγείται μια ιστορία, αλλά μεταδίδει ένα σχήμα από ποιητικές εικόνες. Έτσι, όπως αναλύει στο καθοριστικής σημασίας έργο του, ο Μάρτιν Έσσλιν με τίτλο: ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΠΑΡΑΛΟΓΟΥ.
Η ΜΕΓΙΣΤΗ ΔΙΑΦΟΡΑ ΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΖΑΣ
Γράφει, λοιπόν, ο Έσσλιν ότι: «Στον μόχθο για τη μετάδοση ενός βασικού και ακόμα αξεδιάλυτου συνόλου αντίληψης, μιας διαίσθησης της ύπαρξης βρίσκουμε το κλειδί της μείωσης της αξίας της γλώσσας και του εκφυλισμού της στο Θέατρο του Παραλόγου. Γιατί, αν η μετάφραση της συνολικής διαίσθησης της ύπαρξης σε μια λογική και προσωρινή σειρά εννοιολογικής σκέψης, είναι αυτό που αφαιρεί κάθε πρωτόγονη περιπλοκή και ποιητική αλήθεια. Οπου, είναι ευνόητο να προσπαθεί ο καλλιτέχνης να βρίσκει τρόπους που να καταστρατηγούν την επίδραση που ασκεί η επαγωγική και λογική σκέψη. Εδώ, όμως, βρίσκεται η διαφορά της ποίησης και της πρόζας. Με την ποίηση να είναι διφορούμενη και να μοχθεί να προσεγγίσει την εξ ολοκλήρου μη εννοιολογική γλώσσα της μουσικής.
Το Θέατρο του Παραλόγου μεταφέροντας την ίδια ποιητική προσπάθεια στις συγκεκριμενοποιημένες εικόνες της σκηνής, μπορεί να πάει ακόμα πιο μακριά από την καθαρή ποίηση».
ΕΚΤΕΘΕΙΜΕΝΟΣ Ο ΛΟΓΟΣ ΣΤΟ ΧΑΟΣ ΤΩΝ Μ.Μ.Ε.
Ο Έσσλιν συνεχίζει λέγοντας: Στο “φιλολογικό” θέατρο ο λόγος εξακολουθεί να είναι το στοιχείο που δεσπόζει. Το “αντιφιλολογικό” θέατρο του τσίρκου, του Μιούζικ Χωλ περιορίζεται σ’ έναν πολύ βοηθητικό, δευτερεύοντα ρόλο. Αλλά το Θέατρο του Παραλόγου ξανακέρδισε την ελευθερία να χρησιμοποιεί τον ΛΟΓΟ σαν ένα άλλοτε κυρίαρχο και άλλοτε υπόδουλο λόγο. Που όμως, αυτό το άλλοτε, γίνεται συστατικό των πολυδιάστατων πολιτικών εικόνων του. Για να προσφέρει μια καινούργια διάσταση στη σκηνή.
Σήμερα, ο μέσος άνθρωπος είναι εκτεθειμένος στην καταλυτική μαζική επιρροή των Μ.Μ.Ε., της διαφήμισης. Με τη γλώσσα αντί να αποκαλύπτει να καλύπτει με παραπλανήσεις και έναν γενικό εκφυλισμό της στη φθορά την οποία αυξάνει η εξειδικευμένη ιδιωματική ορολογία.
ΙΟΝΕΣΚΟ: Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΜΑΣ ΔΕΝ ΠΕΡΙΕΧΕΙ ΤΟΥΣ ΕΑΥΤΟΥΣ ΜΑΣ
Γι’ αυτό το θέμα ο διάσημος Γαλλο-Ρουμάνος ακαδημαϊκός και ένας από τους πιο σημαντικούς του Θεάτρου του Παραλόγου, ο Ιονέσκο λέει ότι: «Καθώς η γνώση μας διαχωρίζεται από τη ζωή, η κουλτούρα μας δεν περιέχει πια τους εαυτούς μας. Ή περιέχει μόνο ένα ασήμαντο μέρος του εαυτού μας, επειδή διαμορφώνει μια κοινωνική ουσία, μέσα στην οποία εμείς δεν ολοκληρωνόμαστε.
Όμως το πρόβλημα είναι να επανεδραιώσουμε μια επαφή ανάμεσα στη ζωή και στην κουλτούρα. Και να την καταστήσουμε ζωντανή. Πρέπει όμως για να καταφέρουμε κάτι τέτοιο, να “σκοτώσουμε” και να διαμελίσουμε τη γλώσσα. Ετσι, που να μπορεί να ανασυντεθεί για να αποκαταστήσει και πάλι την επαφή με το απόλυτο. Ή καθώς προτιμώ να ονομάζω με την πολλαπλή πραγματικότητα. Για την οποία είναι απόλυτη και επιτακτική ανάγκη να σπρώξουμε τα ανθρώπινα προς μια θεώρηση του εαυτού τους, όπως πραγματικά πρέπει να είναι».
ΠΩΣ ΜΠΟΡΕΙ ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΝΑ ΞΕΧΩΡΙΣΕΙ ΤΟ ΒΑΘΥ ΕΡΓΟ ΤΕΧΝΗΣ;
Το Θέατρο του Παραλόγου συγκεντρώνει την προσοχή του στη δύναμη της σκηνικής εικόνας, στην προβολή των οραμάτων του κόσμου, τα οποία αντλεί από τα βάθη του υποσυνείδητου. Οταν περιφρονεί τα λογικώς καταμετρήσιμα στοιχεία του θεάτρου κ.λπ., πώς μπορεί το κοινό να ξεχωρίσει το γνήσιο, το βαθύ έργο τέχνης από τις απλές πλαστογραφίες;
Πάντως, όπως τονίζει ο Εσσλιν (σελ. 477): «Δεν είναι αλήθεια πως είναι απέραντα πιο δύσκολο να κατασκευάσει κανείς μια λογική πλοκή από το να συγκεντρώσει τις άλογες εικόνες ενός έργου του Θεάτρου του Παραλόγου. Γιατί στην προσπάθειά του να εκφράσει τα βασικά αισθήματα της ανθρώπινης ύπαρξης, όχι με μια εγκεφαλική κατανόηση, αλλά με μια μεταφυσική αλήθεια δίνει τη διάσταση μιας ζωντανής εμπειρίας που αγγίζει τη σφαίρα της θρησκείας, όπως το έργο “Περιμένοντας τον Γκοντό”».
ΥΠΑΡΧΕΙ ΤΕΡΑΣΤΙΑ ΔΙΑΦΟΡΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΒΙΟΥΜΕΝΟ
Υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα στο να γνωρίζεις κάτι τοποθετημένο στον εννοιολογικό χώρο και στο να ζεις σαν μια ζωντανή πραγματικότητα στο βιούμενο.
Είναι σημάδι της κάθε μεγάλης θρησκείας το γεγονός πως δεν κατέχει μόνο μια γνώση που μπορεί να διδαχθεί με τη μορφή κοσμολογικής πληροφορίας ή ηθικών κανόνων, αλλά πώς μεταδίδει και την ουσία του δόγματος αυτούς στις ζωντανές περιοδικές ποιητικές εικόνες του τυπικού της λειτουργίας. Όμως, η απώλεια της δεύτερης αυτής αίσθησης που αντιστοιχεί σε μια βαθιά εσωτερική ανάγκη κάθε ανθρώπου δημιούργησε με την κατάπτωση της Θρησκείας μια έντονη αισθητή έλλειψη στον πολιτισμό μας.
Ο ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ
Με το αστικό θέατρο να γίνεται ένας χώρος όπου συγκεντρώνονται οι άνθρωποι για να ζήσουν μια ποιητική και καλλιτεχνική εμπειρία, δημιουργείται η αίσθηση ότι γενικά το θέατρο έχει αναλάβει να λειτουργεί ως υποκατάστατο της θρησκείας.
Για να συμπληρώσει ο Μάρτιν Εσσλιν (σελ. 482-483) και τα εξής σημαντικά: «Το θέατρο του παραλόγου μπορεί -όσο παράδοξο κι αν φαίνεται από πρώτη ματιά- να θεωρηθεί σαν μια προσπάθεια για μετάδοση της μεταφυσικής εμπειρίας, κάτω από την επιστημονική αντιμετώπισή της. Ενώ ταυτόχρονα συμπληρώνει τη μερική άποψη του κόσμου, η οποία παρουσιάζεται σ’ ένα πλατύτερο όραμα για ολόκληρο τον κόσμο και το μυστήριό του».
Τέλος, εμείς πιστεύουμε ότι στην ουσιαστική του έκφραση το Θέατρο του Παραλόγου εκφράζει το άγχος και την απόγνωση που προκαλεί στον άνθρωπο η αντίληψη πως περιβάλλεται από αδιαπέραστα σκοτάδια, τα οποία δεν θα μπορέσει ποτέ να γνωρίσει την αληθινή του φύση και τον δικό αληθινό προορισμό… Γιατί χαμένος μέσα στην άβυσσο ενός μηχανοκρατούμενου και υλοκρατούμενου κόσμου εκφυλισμού και συμβατικών πολιτιστικών, ψυχαγωγικών γεγονότων, σε όλα τα επίπεδα της τέχνης, εκμηδενίζει ολοσχερώς τις βαθύτερες πνευματικές, πανανθρώπινες ουσίες και αξίες.
Όμως, το υπέρλογο της ανθρώπινης και θείας δημιουργίας δίδει μεγάλες δυνατότητες να ξεπεράσουμε το χάος μέσα στο οποίο ζούμε.
