«Μάλα γαρ φιλοσόφου τούτο το πάθος, το θαυμάζειν· ου γαρ άλλη αρχή φιλοσοφίας ή αύτη και έοικεν ο την Ίριν Θαύμαντος έγκονον φήσας ου κακώς γενεαλογείν» (Πλάτων, Θεαίτητος, 155d)
Μ’ αφορμή την δημοσίευση άρθρου στα «Χ.Ν.» όπου κατεκρίνετο ο Πλάτων από μία ιδεοληπτική σκοπιά ας προσπαθήσουμε να γνωρίσουμε το Φιλοσοφείν. Τα φιλοσοφικά συστήματα, εκτός από την περίπτωση ορισμένων οπαδών τους (Σχολές, «εξηγηταί» κλπ.), δεν έχουν οικουμενικότητα. Ισχύουν μάλιστα περισσότερο ως προς ό,τι αρνούνται παρά ως προς ό,τι παραδέχονται. Τα δογματικά συστήματα, όπου όλα εξηγούνται με γενικά σχήματα, όπου απλώνεται η σκέψη πάνω στην κλίνη του Προκρούστη, δεν μπορούν να ικανοποιήσουν το κριτικό πνεύμα του ανθρώπου.
Η φιλοσοφική σκέψη είναι διαλεκτική στην υφή της. Τα φιλοσοφικά συστήματα είναι για τούτο συνεχής διάλογος ενώ η Φιλοσοφία η ίδια, που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, παραμένει οδύσσεια πνευματική. Ο Αριστοτέλης θεώρησε τον θαυμασμό ως αρχή (ιστορική αφετηρία, αλλά και πηγή) του φιλοσοφικού στοχασμού, απόδειξη της επιθυμίας του ανθρώπου να απελευθερωθεί από την άγνοια.
Γράφει δε χαρακτηριστικά στα «Μετά τά φυσικά», Λ982b, ότι εξαιτίας του θαυμασμού οι άνθρωποι και τώρα και στην πρώτη αρχή, άρχισαν να φιλοσοφούν· στην πρώτη αρχή εθαύμασαν τα παράδοξα φαινόμενα που άμεσα εμπροστά τους είχαν, έπειτα, σιγά – σιγά έτσι προοδεύοντας έπεσαν σε απορία και για τα μεγαλύτερα, π.χ. για τα παθήματα της σελήνης, για τα ηλιακά και αστρικά φαινόμενα και για τη γένεση των πάντων.
Όποιος όμως απορεί και θαυμάζει έχει την ιδέα ότι ευρίσκεται σε άγνοια… Ώστε αφού βέβαια εφιλοσόφησαν προσπαθώντας να ξεφύγουν από την άγνοια, είναι φανερό πως εφιλοσόφησαν για να ιδούν το είδος των πραγμάτων κι όχι για μια κάποια πρακτική χρησιμοποίηση. Ότι η γνώση ξεκινά από την α-πορία (γνώση της άγνοιας) δείχνεται στον Πλάτωνα (Συμπόσιον, 203c-204b) ποιητικά με τον συμβολισμό του Έρωτος: Επειδή λοιπόν είναι του Πόρου και της Πενίας γιος ο Έρως, βρίσκεται σ’ αυτήν εδώ την κατάσταση.
Και πρώτα πρώτα είναι πάντα πτωχός και κάθε άλλο παρά απαλός και όμορφος, όπως νομίζουν οι πολλοί, αλλά σκληρός και ακατάστατος και ανυπόδετος και άστεγος, πλαγιάζει πάντα χάμω και χωρίς στρώμα, κοιμάται στο ύπαιθρο, στις θύρες και στους δρόμους, έχοντας της μητέρας του την φύση, πάντα με την φτώχεια σύντροφος.
Και κατά τον πατέρα του πάλι είναι επίβουλος στους όμορφους και στους καλούς, όντας ανδρείος και φιλοκίνδυνος και ολόσφιχτος, κυνηγός δυνατός, πάντα πλέκοντας κάποια σχέδια, κι επιθυμητής της φρόνησης και είναι άξιος και να την εύρει, φιλοσοφώντας σε όλη του την ζωή, δυνατός γοητευτής και φαρμακευτής…
Και πάλιν είναι ανάμεσα στην σοφία και στην αμάθεια. Γιατί το πράγμα είναι τούτο: από τους θεούς κανένας δεν φιλοσοφεί, μήτε έχει τον πόθο να γίνει σοφός, γιατί είναι. Μήτε κανείς άλλος, αν είναι σοφός, δεν φιλοσοφεί.
Μήτε πάλιν οι ανόητοι φιλοσοφούν, μήτε θέλουν να γενούν σοφοί· γιατί αυτό δά είναι η αμάθεια, μη όντας μήτε όμορφος και καλός μήτε φρόνιμος, να νομίζεις, πως σου είναι αυτό αρκετό. Δεν ποθεί λοιπόν εκείνος που δεν πιστεύει, πως του λείπει τίποτε, αυτό που δεν θα πίστευε, πως του λείπει. Ποιοί λοιπόν είπα εγώ (δηλ. ο Σωκράτης), Διοτίμα, είναι εκείνοι που φιλοσοφούν, αφού δεν είναι μήτε οι σοφοί μήτε οι ανόητοι; Φανερό δα, είπε, είναι τούτο και σε ένα παιδί, πως εκείνοι που βρίσκονται ανάμεσα σ’ αυτούς τους δύο, κι απ’ αυτούς θα είναι και ο Έρως. Γιατί η σοφία είναι από τα πιο όμορφα πράγματα, και ο Έρως είναι Έρως για το όμορφο· ώστε είναι ανάγκη ο Έρως να είναι φιλόσοφος…
Επίσης, Πλάτων, Απολογία 38α: «Ο… ανεξέταστος βίος ού βιωτός ανθρώπω» και Πλάτων, Λάχης 194α: «Ημείς επί τη ζητήσει επιμείνωμέν τε και καρτερήσωμεν». Ο άνθρωπος είναι λοιπόν το ΟΝ που επιδιώκει να γνωρίσει την φύση των πραγμάτων και αναρωτιέται για τον ίδιο τον εαυτό του. Μ’ αυτήν την διπλή αναφορά (αντικειμενική γνώση – αυτοσυνείδηση) ο άνθρωπος οικοδομεί την ζωή του πάνω σε έννοιες. Αυτή η δραστηριότητα ανήκει στο πνεύμα του ανθρώπου. Το πνεύμα είναι αναφορικό και μορφοποιητικό· τις ιδιότητες του εκδηλώνει με ποικίλους τρόπους, όπως η επιστήμη, το θρησκεύεσθαι, η τέχνη, η γλώσσα, το φιλοσοφείν. Ο όρος Φιλοσοφία σημαίνει: φιλία (αγάπη) προς την σοφία.
«Σοφία» είναι έννοια διφορούμενη, δηλώνει την θεωρητική γνώση, αλλά και την άσκηση της αρετής. Με την σύνδεση των δύο όρων και την διπλή σημασία του όρου «σοφία» ως φιλόσοφος νοείται αυτός που είναι θεωρητικό πνεύμα και ηθική προσωπικότητα. Η Φιλοσοφία, όπως δείχνει τόσο η ετοιμολογία της όσο και η ιστορική παρουσία της ως σήμερα, είναι κριτικός στοχασμός και διακρίνεται από το σύνολο των γνώσεων, από την πολυμάθεια και από την ειδική μάθηση.
Ο Πλάτων, ο οποίος θεωρούσε την ολότητα της γνώσεως κτήμα μόνο του Θεού, έγραψε ότι ο άνθρωπος είναι και πρέπει να είναι φιλόσοφος, ζητητής και αγωνιστής της αλήθειας. Η ανεξέταστη ζωή δεν είναι ζωή που μπορεί ή αξίζει να ζει ο άνθρωπος και ανδρεία είναι η καρτερική, επίμονη αναζήτηση της αλήθειας. Γενικά στη Φιλοσοφία ο ζητητικός χαρακτήρας φανερώνεται με την σημασία των ερωτημάτων της, την προτεραιότητά τους απέναντι στις απαντήσεις και στην δυνατότητα της μετατροπής κάθε απαντήσεως σε νέο ερώτημα. Εδώ η αλήθεια δεν είναι μία και τελειωτική.
Το Φιλοσοφείν δεν περιορίζεται σε μια από τις πλευρές του επιστητού, δηλαδή σε έναν ειδικό χώρο αντικειμένων, και γνώρισμά του είναι ο αδιάκοπος προβληματισμός. Επειδή η Φιλοσοφία δεν είναι ούτε πολυμάθεια ούτε ειδική μάθηση, κάθε ορισμός της είναι πραγματικά περιορισμός, κανένας ορισμός δεν αποδείχνεται μοναδικός. Ο τρόπος με τον οποίο ορίζει κανείς την Φιλοσοφία είναι κιόλας καθρέπτης της προσωπικότητας, δηλ. αποτελεί έκφραση προσωπικής στάσεως απέναντι στη ζωή. Η Φιλοσοφία πραγματώνεται ως ζωντανή σκέψη, ως αυτοδιάλογος και ως διάλογος με τους άλλους ανθρώπους είτε ώριμους είτε, γενικά, ανθρώπους με πνευματικές ανησυχίες. Και στις δύο αυτές μορφές του διαλόγου δεν έχουν σημασία ούτε οι αφετηρίες, αφού οποιοδήποτε ερώτημα είναι δυνατό ν’ αποτελέσει ξεκίνημα του φιλοσοφικού στοχασμού, ούτε οι αυθεντίες, πάνω στις οποίες θα βασίσουμε τις αλήθειες που υποστηρίζουμε· αυτές οι αλήθειες πρέπει να έχουν κατακτηθεί με προσωπικό πνευματικό μόχθο.
Την προσωπική εμπειρία της Φιλοσοφίας «δίδαξε» ο Σωκράτης, που συμβούλευε τους μαθητές του να μην υπακούουν απλώς στον δάσκαλο και να συμφωνούν μαζί του, αλλά να συμφωνούν με την αλήθεια, δηλαδή να αγωνίζονται ναγ ίνουν οι ίδιοι μέτοχοί της. Παράδειγμα αυτής της πραγματώσεως της Φιλοσοφίας αποτελούν οι σχέσεις Πλάτωνα – Σωκράτη και Αριστοτέλη – Πλάτωνα, όπου η μαθητεία του πρώτου από το κάθε ζεύγος στον δεύτερο δεν υπήρξε παθητική, αλλά αφορμή κυοφορίας προσωπικών στοχασμών. Η Φιλοσοφία με το να είναι ουσιαστικά αυτοσυνειδησία και προσωπικός προσανατολισμός στον κόσμο δεν είναι ειδική μάθηση, αλλά καλλιέργεια του πνεύματος για τούτο δεν μαθαίνεται όπως οι άλλες εννοιολογικές εκδηλώσεις της συνειδήσεως. Η φιλοσοφική δημιουργία είναι: 1. ΑΓΩΝΙΣΜΑ, όπου οι ιδέες του ανθρώπου είναι σε δράση ή είναι η δράση μέσα σε ιδέες που ικανοποιούν υψηλές θεωρητικές ανάγκες, και 2. ΜΕΘΟΔΟΣ με την οποία ο άνθρωπος ασκεί το πνεύμα του, ώστε να διατυπώσει κανόνες του λόγου και να βρει προοπτικές κατά το πέρασμά του μέσα στον κόσμο. Γράφει ο Ι.Ν. Θεοδωρακόπουλος στο «Φιλοσοφία και Ζωή», 1967: Είναι ένα κύριο χαρακτηριστικό της Φιλοσοφίας ότι πάντοτε… αρχίζει το έργο της από την αρχή… Η Φιλοσοφία είναι ένας αιώνιος οδοιπόρος…
Ο έρως του ανθρώπου, δηλαδή η θέλησή του να εύρει την αλήθεια, δεν γνωρίζει κανένα όριο, συνεπώς ο έρως είναι η υποκειμενική αιτία για την ατερμάτιστη πορεία του λόγου μέσα στον άνθρωπο. Αυτά τα δύο, ο έρως και ο λόγος, χαρακτηρίζουν τόσο την ουσία της Φιλοσοφίας όσο και την ουσία του ανθρώπου…
Για να καταλάβουμε τι είναι Φιλοσοφία δεν υπάρχει τελικώς άλλος δρόμος παρά να αρχίσουμε να φιλοσοφούμε. Τούτο όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει κανείς μόνο να επαναλάβει μέσα στο πνεύμα του ό,τι άλλοι εσκέφτηκαν. Αντιθέτως, σημαίνει ότι πρέπει κανείς να προσπαθήσει να γεννήσει μέσα του άλλη μια φορά τα φιλοσοφικά νοήματα με το να ενεργήσει ο ίδιος μέσα του φιλοσοφικώς.
Συνεπώς η Φιλοσοφία υπάρχει κατ’ ουσίαν πάντοτε μόνον ως ενεργός λόγος ή νους… Τα προβλήματα… αποτελούν το κύριο περιεχόμενο του ανθρώπινου πνεύματος και είναι κατά βάθος πάντοτε τα ίδια. Όμως σε κάθε εποχή εμφανίζονται κάτω από διαφορετικούς όρους… Η Φιλοσοφία υπάρχει περισσότερο ως ένας δρόμος της σκέψεως, της αυτοκατανοήσεως, παρά ως αποτέλεσμα, περισσότερο ως πνεύμα, παρά ως πόρισμα… Έγκειται στην φύση του ανθρώπου και στην Φύση της Φιλοσοφίας να έχουν περισσότερες διαστάσεις. Όλες αυτές οι διαστάσεις του πνεύματος ευρίσκονται σε αγώνα η μία μετά την άλλη και μέσα σε αυτόν αμφισβητεί η μία στην άλλη το δικαίωμα ζωής. Έτσι γεννιώνται τα μεγάλα προβλήματα του ανθρώπου.
Και στο «Σύστημα Φιλοσοφικής Ηθικής», 1965: Το έργο της Πηνελόπης συμβολίζει πολύ καλά τι γίνεται με την Φιλοσοφία, επειδή ακριβώς η ουσία της είναι αδογμάτιστη. Όπως η Πηνελόπη εξύφαινε την νύκτα ό,τι ύφαινε την ημέρα, το ίδιο γίνεται και στο αργαλειό της Φιλοσοφίας, όπου ο ένας φιλόσοφος ξυφαίνει, ό,τι ύφανε ο άλλος. Αλλά και ο αργαλειός μένει και ο φιλόσοφος ζει, ζει μέσα σε κάθε εποχή και υφαίνει το νόημά της. Και για να το υφάνει πρέπει να ξυφάνει το νόημα της προηγούμενης και να υφαίνει της εποχής του το νόημα απαρχής. Τούτο είναι το υπέρτατο αγώνισμα του πνεύματος… Πιστεύω ότι μ’ αυτήν μου την προσπάθεια ανέσυρα τον Πλάτωνα (και τον κάθε Πλάτων) από την πυρά της «Ιεράς Εξετάσεως».
Η αλήθεια έχει και μια βιωματική άποψη, είναι απόλυτη γι’ αυτόν που την ζει με όλο το Είναι του, όπως και η αξία ενός έργου τέχνης ισχύει απόλυτα για τον ίδιο τον καλλιτέχνη δημιουργό της. Η αλήθεια εξάλλου και η αξία της στην Φιλοσοφία μάλλον δείχνονται παρά αποδείχνονται!
