To τραύμα και η δύναμη της ποίησης

Η ΠΟΙΗΤΡΙΑ ΜΑΓΙΑ ΑΓΓΕΛΟΥ (1928-2014):

«…Οι ποιητές προφητεύουν·
στη χαρμολύπη της δικής τους ιστορίας
βλέπουν τα μελλούμενα.
Με τη γενναιοδωρία του Χείρωνα
του Κενταύρου
Τυλίγουν σε απαλά υφάσματα
Το παλαιό τραύμα των άλλων
Κι έχουν στα μάτια τους
Την υδάτινη αθωότητα
Των παιδιών
Και των ονειροπόλων…».

(Απόσπασμα από το ποίημα “Οι ποιητές” από τη συλλογή “Τα σκουλαρίκια της Περσεφόνης” της Α.Χουρδάκη Εκδόσεις ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ)

ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ κι αυτόν τον χειμώνα της δεύτερης καραντίνας παρακολουθήσαμε με κομμένη την ανάσα τη συμπαντική έκρηξη ψυχών που μετά από πολύχρονη σιωπή φώναξαν την αλήθεια τους, φανέρωσαν το τραύμα τους κι έπραξαν κάλλιστα! Γιατί στο άπλετο φως και με τον καθαρό αέρα του θάρρους δεν κακοφορμίζουν οι παλιές πληγές της σιωπής. Και ίσως και αυτό να ήταν κι ένα από τα καλά της πανδημίας. Σε καιρούς κρίσεων όλα κρίνονται, οι άνθρωποι γίνονται γενναίοι αφού το συλλογικό πένθος που όλοι νιώσαμε βαρύ και ζοφερό ίσως μάς έκανε να σταθμίσουμε καλύτερα τη ζωή μας και να αποφασίσουμε να γίνουμε τολμηρότεροι. Όταν λύεται μια βασανιστική σιωπή είναι πράγμα ιερό από κάθε άποψη και δεν έχουν θέση τα σχόλια περί αργοπορίας. Αυτοί που μίλησαν ήταν κυρίως γυναίκες, αλλά και άνδρες που είχαν ακόμα τη σφραγίδα μνήμης παρόμοιου τραύματος. Το τραύμα βίας λοιπόν καθορίζει την πορεία των ανθρώπων, το τραύμα που ζητάει πάντα τη φροντίδα ενός άξιου Χείρωνος*1.

Ας δούμε την ιστορία της θρυλικής Αφροαμερικανής ποιήτριας Μάγιας Αγγέλου που μετουσίωσε την πληγή της σε ποίηση διανύοντας πολλούς και διαφορετικούς δρόμους δημιουργίας.

Γεννήθηκε στο Σαίντ Λούις του Μιζούρι στις 4 Απριλίου του 1928 και το πραγματικό της όνομα είναι Μάργκεριτ Άνι Τζόνσον. Το καλλιτεχνικό της επώνυμο το οφείλει στον πρώτο της σύζυγο τον Έλληνα ηλεκτρολόγο, πρώην ναυτικό και μουσικό Τosh Angelos και το όνομα Μάγια ήταν μια οικογενειακή χαϊδευτική προσφώνηση.

Σε ηλικία 8 χρονών η Αγγέλου κακοποιήθηκε σεξουαλικά από τον φίλο της μητέρας της. Η μικρή Μάγια μίλησε στον αδελφό της και το γεγονός κοινοποιήθηκε στην οικογένεια. Ο δράστης καταδικάστηκε ως ένοχος, αλλά μετά τη γρήγορη αποφυλάκισή του, δολοφονήθηκε. Η Αγγέλου για τα επόμενα πέντε χρόνια παρέμεινε σε απόλυτη εθελούσια σιωπή. Η ευαίσθητη ψυχή του μικρού κοριτσιού τότε ενεπλάκη στα δίχτυα αφόρητων παιδικών ενοχών: «Πίστευα ότι η φωνή μου τον σκότωσε. Σκότωσα αυτόν τον άνδρα επειδή είπα το όνομά του. Και τότε σκέφτηκα ότι δεν θα μπορούσα ποτέ να ξαναμιλήσω επειδή η φωνή μου θα σκότωνε τον οποιονδήποτε». Το διάστημα της πολύχρονης σιωπής της ζει με τον αδελφό της στο Αρκάνσας, κοντά στη γιαγιά από την πλευρά του πατέρα της και στρέφεται με θέρμη στη λογοτεχνία αποτυπώνοντας στη μνήμη της εικόνες και υλικό για τη μετέπειτα συγγραφική πορεία της. Ευτυχώς με τη βοήθεια μιας οικογενειακής φίλης δασκάλας η Μάγια Αγγέλου στα δεκατέσσερά της μπόρεσε να ξαναμιλήσει και στράφηκε με ορμή ξανά στην κατάκτηση της ζωής της. Φοίτησε στο Labor School της Καλιφόρνιας και λίγο μετά την αποφοίτησή της γέννησε τον γιο της σε ηλικία μόλις 17 ετών. Ήδη ως μαθήτρια είχε εργαστεί ως οδηγός τρόλεϊ και ήταν η πρώτη μαύρη γυναίκα οδηγός. Το 1951 παντρεύτηκε τον Αγγέλου υπερβαίνοντας το αντιδραστικό κλίμα των διαφυλετικών σχέσεων. Ο γάμος έληξε το 1954 ενώ εκείνη είχε ήδη προχωρήσει στις σπουδές της ως χορεύτρια και τραγουδίστρια. Περιοδεύει σε άλλες χώρες αποκτώντας άριστη γνώση σε αρκετές γλώσσες και ηχογραφεί το πρώτο της άλμπουμ “Μiss Calypsο” και το 1969 κυκλοφορεί ο δίσκος “Τhe poetry of Maya Angelou” με απαγγελίες ποιημάτων της.

Η χαρισματική της ιδιοσυγκρασία στάθηκε ικανή να μετουσιώσει την οδύνη σε αδιάκοπη δράση. Θα μπορούσαμε να πούμε πως η τραυματική εμπειρία των παιδικών χρόνων, έστελνε πάντα τα απόνερά της στη νεαρή ποιήτρια που στην προσπάθειά της να ξεχάσει, προφανώς έζησε με μεγάλη ένταση. Κάποια στιγμή όμως κι αφού έζησε πολλές προσωπικές κι επαγγελματικές περιπέτειες, ήρθε η ώρα για να πολιτογραφηθεί η ποιήτρια για πάντα στις καρδιές των Αμερικανών και για να φωνάξει αργότερα με δύναμη το ποίημά της:
“Ακόμα Ανατέλλω”:

Μπορείτε να με γράψετε στην ιστορία/ Με τα πικρά, στρεβλά σας ψέματα/ Μπορείτε να με σύρετε στην ίδια τη βρωμιά/ Αλλά ακόμα, σαν τη σκόνη, θ’ ανεβαίνω ψηλά.
Σας αναστατώνει η ευφορία μου;/ Γιατί με περιβάλλετε με σκοτάδι;/ Μήπως γιατί περπατώ σαν να κατέχω πετρελαιοπηγές/ που ξεχειλίζουν απ’ το σαλόνι μου;
Ακριβώς όπως τα φεγγάρια και όπως οι ήλιοι/ Με τη βεβαιότητα της παλίρροιας/ Ακριβώς όπως οι ελπίδες που πηγάζουν από ψηλά/ Ακόμα θ’ ανατέλλω.
Θέλατε να με δείτε να σπάω;/ Καλυμμένο κεφάλι και χαμηλωμένα μάτια;/ Ώμους που πέφτουν κάτω σαν δάκρυα/ Αδύναμη από τις οργισμένες μου κραυγές;
Μήπως το αγέρωχό μου ανάστημα σας προσβάλλει;/ Δεν σας έρχεται πολύ δύσκολο/ Που γελώ σαν να έχω ορυχεία χρυσού/ Σκάβοντας στην πίσω αυλή μου;
Μπορείτε να με πυροβολήσετε με τις λέξεις σας/ Μπορείτε να με σφάξετε με τη ματιά σας/ Μπορείτε να με δολοφονήσετε με το μίσος σας/ Αλλά ακόμα, σαν αέρας, θα ανεβαίνω ψηλά.
Μήπως η σεξουαλικότητά μου σας ενοχλεί;/ Εκπλήσσεστε/ Που χορεύω σαν να φορώ διαμάντια/ Τη στιγμή που σμίγουν οι μηροί μου;
Πέρα από τις καλύβες της ντροπής της ιστορίας/ Ανατέλλω/ Πάνω από ένα παρελθόν που ρίζωσε στον πόνο/ Ανατέλλω/ Είμαι ένας μαύρος ωκεανός, κυματιστός και ανοιχτός/ Εκπνέοντας γιγαντώνομαι κι αντέχω στην παλίρροια
Αφήνοντας πίσω νύχτες φόβου και τρόμου/ Ανατέλλω/ Σε ένα ηλιοβασίλεμα που είναι θαυμαστά ξάστερο/ Ανατέλλω/ Κουβαλώντας τα χαρίσματα που οι πρόγονοι μού κληροδότησαν/ Είμαι το όνειρο και η ελπίδα του σκλάβου./ Ανατέλλω/ Ανατέλλω/ Ανατέλλω.
(Από τη συλλογή “Α book of Poems” -1978- μετάφραση Ασημίνα Ξηρογιάννη).

Η Μάγια Αγγέλου έγραψε συνολικά επτά αυτοβιογραφίες. Μήπως γιατί η πληγωμένη παιδική ηλικία απαιτούσε απαντήσεις και συνεχή επαναπροσδιορισμό της αίσθησης για τον εαυτό της; Επίσης ασχολήθηκε με το θέατρο, τη συγγραφή σεναρίων και τη σκηνοθεσία. Το σενάριό της Georgia, Georgia (1972) υπήρξε το πρώτο αυθεντικό σενάριο μιας μαύρης γυναίκας στο οποίο έγινε η παραγωγή για τον κινηματογράφο. Όμως η Μάγια Αγγέλου προσδιορίστηκε κυρίως μέσα από την ποίησή της που πολύ συχνά απήγγειλε η ίδια με την αδρή φωνή της που παρέπεμπε στο ηχόχρωμα και στο περιβάλλον της τζαζ μουσικής*2. Έτσι η μαύρη ποιήτρια που υπήρξε και ακούραστη ακτιβίστρια υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κατά των φυλετικών διακρίσεων*3 δίχως να έχει ακολουθήσει αρχικά ακαδημαϊκές σπουδές ανακηρύχθηκε πάνω από πενήντα φορές “επίτιμη διδάκτωρ” κι έγινε τακτική καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Wake Forest της Βόρειας Καρολίνα. Όταν η ποίηση συμπορεύεται με την αλήθεια του βίου του ίδιου του δημιουργού έχει κάτι που την καθιστά ισχυρότερη, διαφορετικά και το ίδιο το έργο δεν πείθει απολύτως, είναι ελλιποβαρές.

Ακολουθεί το ποίημα :
“Ι Know why the caget bird sings”
“Γνωρίζω γιατί τραγουδούν
τα πουλιά στα κλουβιά”:
«Το ελεύθερο πουλί χοροπηδάει/ πάνω στου ανέμου την πλάτη/ κι απ’ την ορμή του παρασύρεται/ ώσπου το ρεύμα του να τελειώσει/ Και βυθίζει τα φτερά του/ στις πορτοκαλιές ηλιαχτίδες/ τολμώντας να ζητήσει/ τον ουρανό δικό του.
Μα ένα πουλί που νευρικά βαδίζει/ μες στο στενό κλουβί του/ σπάνια μπορεί να δει παραπέρα απ’ της οργής του τα κάγκελα/
Τα φτερά του είναι κομμένα/ και τα πόδια του δεμένα
Οπότε ανοίγει το λαιμό του/ να κελαηδήσει./ Στο κλουβί, το πουλί κελαηδάει/ Μ’ ένα τιτίβισμα φοβισμένο/ Για κείνα, τ’ άγνωστα/ που ακόμα τόσο λαχταρά./ Κι η μελωδία του ακούγεται/ στο μακρινό το λόφο/ γιατί το πουλί στο κλουβί τραγουδάει για την ελευθερία.
Το ελεύθερο πουλί συλλογίζεται/ το επόμενο αεράκι που θα φτάσει/ και τους ανέμους να γλυκαίνουν/ και τα παχιά σκουλήκια να καρτερούν/ πάνω στο φωτεινό της αυγής γρασίδι/ και αποκαλεί πια/ όλον τον ουρανό δικό του.
Μα στο κλουβί, ένα πουλί στέκει/ πάνω στον τάφο των ονείρων/ η σκιά του φωνάζει/ σε ένα εφιαλτικό ρεύμα/ τα φτερά του είναι κομμένα/ και τα πόδια του δεμένα/ οπότε ανοίγει το λαιμό του/ να κελαηδήσει.
Στο κλουβί, το πουλί κελαηδάει/ μ’ ένα τιτίβισμα φοβισμένο/ για κείνα, τ’ άγνωστα/ που ακόμα τόσο λαχταρά./ Κι η μελωδία του ακούγεται/ στο μακρινό το λόφο/ γιατί το πουλί στο κλουβί/ τραγουδάει για την ελευθερία.

Η Μάγια Αγγέλου είναι μια ξεχωριστή περίπτωση ποιήτριας γιατί ξεπερνώντας περιττούς καθωσπρεπισμούς εξέθεσε δημοσίως το τραύμα της μετουσιώνοντάς το σε τέχνη και σε ποίηση.

Αγαπήθηκε για την αυθεντικότητά της και για το αισιόδοξο μήνυμα μεταμόρφωσης που έστελνε μέσα από την κοινωνικά πολυδύναμη δράση της. Απευθύνθηκε στις φτωχογειτονιές της Αμερικής και αρχικά τους μετέδωσε τραγουδιστά την ποίησή της κι έτσι γινόταν πιο εύληπτη. Ο θρυλικός της βίος είχε την τόλμη μιας γυναίκας που δεν φοβάται τη ζωή, ούτε τις κακοτοπιές της. Η Αγγέλου ξεπερνώντας τις ανασχέσεις των φυλετικών και κοινωνικών διακρίσεων λάτρεψε την ελευθερία και την δόξασε στον ποιητικό λόγο της.

Οι στίχοι της δωρίζουν αλήθεια και σοφία κι όταν το Μάιο του 2014 έκλεισε τα μάτια της, όλοι που γνώριζαν το έργο και τη ζωή της αναλογίστηκαν πως αυτό το όμορφο και ταλαντούχο κορίτσι γεννήθηκε κάτω από το φως του δικού της μελαχρινού άστρου γνωρίζοντας να χορεύει, να τραγουδά, να μιλεί και να γοητεύει κι όλα αυτά για να μας διδάξει ως ποιήτρια, ως γυναίκα, ως άνθρωπος πως:

«…Αν είμαστε τολμηροί ,
η αγάπη σπάει τα δεσμά του φόβου
απ’ τις ψυχές μας.
Αποκοβόμαστε απ’ την ντροπή μας
και κάτω απ’ τη λάμψη του φωτός της
τολμούμε να φανούμε γενναίοι
ώσπου ξαφνικά βλέπουμε
ότι η αγάπη κοστίζει
ό,τι είμαστε και ό,τι θα γίνομε.
Ωστόσο, είναι μόνο η αγάπη,
που μππορεί να μας απελευθερώσει».
(απόσπασμα από το ποίημα της Μάγιας Αγγέλου “Αγγιγμένοι από έναν Άγγελο”).

1.Ο Χείρωνας ήταν Κένταυρος, γνωστός ως ο “Πληγωμένος Θεραπευτής”. Ήταν ταυτόχρονα πολεμιστής και θεραπευτής. Κάποτε ο μαθητής του ο Ηρακλής τον πλήγωσε μ’ ένα φαρμακερό βέλος στο πόδι. Η πληγή του ήταν αγιάτρευτη αλλά ως αθάνατος ενώ πονούσε δεν μπορούσε να πεθάνει. Ενώ θεράπευε τους άλλους δεν μπορούσε να θεραπεύσει την πληγή του. Στο τέλος θυσίασε την αθανασία του για να απαλλαγεί από τον πόνο κι έτσι πήρε τη θέση του στους ουρανούς.

2. Στο διαδίκτυο και στο Υou Tube μπορείτε να παρακολουθήσετε απαγγελίες της ίδιας της ποιήτριας

3. Γνώριζε τον Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ και υπήρξε προσωπική φίλη του Μalcom X. Ο Malcom X ήταν Αμερικανός μουσουλμάνος ιερέας και ακτιβιστής πολιτικών δικαιωμάτων. Από τη LE MONDE χαρακτηρίστηκε ως “ο Μαύρος Σπάρτακος” αφού υπήρξε θαρραλέος συνήγορος των δικαιωμάτων των Αφροαμερικανών και δολοφονήθηκε στη διάρκεια ομιλίας του στη Νέα Υόρκη το 1965. Η ποιήτρια εκτός των άλλων πολλών δράσεών της υπέρ των δικαιωμάτων των μαύρων, είχε επίσης εμφανιστεί στην τηλεοπτική σειρά Ρίζες (Roots).

Η στήλη “Πράξεις Ποιητών” κάθε πρώτη Δευτέρα του μήνα θα παρουσιάζει το έργο και τη ζωή δημιουργών, λιγότερο γνωστών στην ευρύτερη κοινή γνώμη.