Νικόλας Α. Χρηστάκης
Οι βαθιές και μακροχρόνιες επιπτώσεις της πρόσφατης πανδημίας στο τρόπο που ζούμε
Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα, 2020, σελ. 368
Ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον και πολύ επίκαιρο βιβλίο του διακεκριμένου Έλληνα καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Γέηλ των ΗΠΑ κου Νικόλα Χρηστάκη (1962- ) κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Κάκτος.
O Νικόλας Χρηστάκης έχει εκλεγεί μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών το 2017 ενώ έχει συμπεριληφθεί το 2009 στο κατάλογο των πιο σημαντικών ανθρώπων στο κόσμο από το περιοδικό TIME και το 2009 και 2010 στο κατάλογο των κορυφαίων στοχαστών παγκοσμίως από το περιοδικό FOREIGN POLICY. Ο συγγραφέας, διακεκριμένος πανεπιστημιακός γιατρός και κοινωνιολόγος, διερευνά, αναλύει και ερμηνεύει με διορατικότητα και σαφήνεια το πιο σημαντικό γεγονός του 21ου αιώνα μέχρι σήμερα, τη πανδημία COVID-19, με ένα πολύπλευρο και πολυδιάστατο τρόπο αντλώντας στοιχεία και γνώσεις από τις επιστήμες της Ιατρικής, της επιδημιολογίας, της γενετικής, της κοινωνιολογίας και της ιστορίας. Ο τίτλος του βιβλίου είναι εμπνευσμένος από την Ιλιάδα του Ομήρου. Όπως αναφέρει ο Όμηρος ο Χρύσης, ιερέας του Απόλλωνα, ζητά τη βοήθεια του καθώς ο Αγαμέμνονας, αρχηγός των Ελλήνων, σκλάβωσε τη κόρη του ιερέα Χρησιίδα. Ο Απόλλωνας θέλοντας να τιμωρήσει τη προσβολή και την ασέβεια των Αχαιών με τα μολυσμένα βέλη του σπέρνει θανατηφόρο λοιμό στο στρατόπεδο των Αχαιών.
Η πολύπλευρη θεώρηση, από ένα κατ’ εξοχήν ειδικό, ενός αναπάντεχου φαινομένου – της εμφάνισης του μολυσματικού και θανατηφόρου ιού – του SARRS-2 – ο οποίος μπήκε ξαφνικά και απρόσκλητα στη ζωή μας καθιστά το βιβλίο αυτό μοναδικό, συναρπαστικό, διαφωτιστικό και πολύ επίκαιρο. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας η πρόσφατη πανδημία ξεκίνησε από ένα τυχαίο γεγονός για το οποίο ίσως δεν μάθουμε ποτέ πολλές λεπτομέρειες. Ένας αόρατος και απειροελάχιστος ιός – ο SAARS-2 – (για τον οποίο πολλοί ειδικοί αμφιβάλουν εάν θα πρέπει να καταταχθεί στους ζωντανούς οργανισμούς) μεταπήδησε από το ζωικό βασίλειο στον άνθρωπο και άρχισε να μεταδίδεται. Τα συμπτώματα που προκαλεί είναι λιγότερο ή περισσότερο σοβαρά και αρκετές φορές θανατηφόρα. Ο Ν. Χρηστάκης αναφέρει ότι οι περισσότεροι άνθρωποι σήμερα δεν έχουν προσωπικές εμπειρίες από πανδημίες αν και οι λοιμοί έπλητταν ανέκαθεν τις ανθρώπινες κοινωνίες. Ενώ η Ισπανική γρίπη το 1918 ήταν η μεγαλύτερη πανδημία του 20ου αιώνα με περισσότερους από 35 εκατ. νεκρούς παγκοσμίως έχει απωθηθεί από τη συλλογική μνήμη και μόνο οι ειδικοί/επιδημιολόγοι ασχολούνται με αυτή. Το γεγονός αναφέρει, ότι ένα αόρατο και μικροσκοπικό πλάσμα σαν το ιό SARRS-2 προκαλεί τόση αναστάτωση και οδύνη στο πλανήτη θα μπορούσε να παρομοιασθεί με την άποψη ότι μηδαμινά και ανάξια λόγου συμβάντα και γεγονότα μπορούν να επιφέρουν τεράστιες επιπτώσεις, άποψη η οποία έχει διατυπωθεί πριν λίγες δεκαετίες από την εμφανισθείσα τότε «θεωρία του χάους».
Οι πανδημίες, σχολιάζει, είναι συνυφασμένες με την ανθρώπινη ιστορία. Ίσως οι πιο γνωστές είναι η Ισπανική γρίπη και η πανώλη η οποία το μεσαίωνα αφάνισε μεγάλο μέρος του πληθυσμού της Ευρώπης. Ο SAARS-2 μας κάνει να φαινόμαστε τόσο αδύναμοι και ευάλωτοι και εκμεταλλευόμενος τις συνθήκες διαβίωσης μας σε οργανωμένες πολυπληθείς αστικές κοινωνίες καθώς και τη κινητικότητα και τη κοινωνικότητα μας εξαπλώνεται ταχύτατα. Αν και η μεταδοτικότητα του είναι μεγάλη σήμερα, διαπιστώνει ο συγγραφέας, διαθέτουμε πολύ περισσότερα όπλα για να τον αντιμετωπίσουμε σε σχέση με αυτά που είχαμε στις πανδημίες του παρελθόντος. Η πρόοδος της γενετικής μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε γρήγορα το γενετικό του υπόβαθρο και τις τυχόν μεταλλάξεις του, η σύγχρονη βιο-ιατρική τεχνολογία να δημιουργήσουμε διαγνωστικά τεστ για να τον εντοπίσουμε αλλά και για να επινοήσουμε αποτελεσματικά εμβόλια και ίσως φάρμακα για να τον αντιμετωπίσουμε. Ο Ν. Χρηστάκης αναφέρει ότι για την αντιμετώπιση των πανδημιών υπάρχουν οι φαρμακευτικές και οι μη φαρμακευτικές επεμβάσεις όπου οι τελευταίες διακρίνονται σε ατομικές και συλλογικές. Αντίθετα, σχολιάζει, με ότι πιστεύουν πολλοί η ιατρική έχει συμβάλει σε μικρό ποσοστό στην αντιμετώπιση πολλών μολυσματικών νόσων. Μεταξύ των μη φαρμακευτικών επεμβάσεων περιλαμβάνεται το πλύσιμο των χεριών, η χρήση μάσκας, η αποφυγή χειραψιών και η διατήρηση αποστάσεων σε συνδυασμό με την απομόνωση. Οι συλλογικές επεμβάσεις αποφασίζονται από τη πολιτεία επηρεάζουν τους πάντες και μπορεί να μην είναι αρεστές από πολλούς. Σκοπός των μη φαρμακευτικών επεμβάσεων, αναφέρει, είναι η οριζοντιοποίηση της καμπύλης της επιδημίας (έννοια άγνωστη στους μη ειδικούς η οποία μπήκε στη ζωή μας λόγω του ιού) η οποία στοχεύει στην “εξαγορά χρόνου” για να σωθούν ζωές μέχρις ότου βρεθούν κατάλληλα μέσα αντιμετώπισης μέσω εμβολιασμού και φαρμάκων. Ο περιορισμός της πανδημίας μέσω τεστ ιχνηλάτησης και απομόνωσης αποτελεί μία αποτελεσματική μεθοδολογία η οποία έχει εφαρμοσθεί στην Ευρώπη από το 16ο αιώνα και αργότερα.
Χαρακτηριστικό του SAARS-2, προσθέτει, ήταν ότι αρχικά και πριν την εφαρμογή μέτρων προστασίας, σκότωνε σε όλες τις χώρες με όμοιο τρόπο χωρίς να επηρεάζεται από τη θρησκεία, το πολιτικό σύστημα, το σύστημα υγείας και άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Κατά τη διάρκεια της σημερινής πανδημίας αναπτύσσονται αισθήματα θλίψης και λύπης καθώς άνθρωποι καταλήγουν στις μονάδες θεραπείας χωρίς τη παρουσία συγγενών τους και ενταφιάζονται μοναχικά. Παράλληλα εντείνονται τα αισθήματα φόβου προς τους άλλους πιθανούς φορείς μετάδοσης της νόσου. Τα αισθήματα θλίψης, λύπης και φόβου, αναφέρει ο συγγραφέας, μπορεί να οδηγήσουν σε συλλογικές ψυχικές διαταραχές. Παράλληλα εντείνεται η παραπληροφόρηση η οποία μπορεί να λάβει τη μορφή συστάσεων για τη λήψη μη ενδεικνυόμενων φαρμάκων ή της συνωμοσιολογίας για ανύπαρκτους η φανταστικούς εχθρούς. Έτσι παράλληλα με την ιατρική επιδημία αναπτύσσονται και οι επιδημίες των συναισθημάτων και της παραπληροφόρησης. Οι μεγάλες επιδημίες έχουν σαν αναπόφευκτο αποτέλεσμα το διαχωρισμό σε “εμείς και οι άλλοι”. Το φταίξιμο για την εμφάνιση μιας δυσεξήγητης πανδημίας επιρρίπτεται στους άλλους οι οποίοι μπορεί να είναι θρησκευτικά, φυλετικά ή εθνοτικά διαφορετικοί από εμάς. Δημιουργείται έτσι ένας κοινωνικός στιγματισμός για τους άτυχους προσβληθέντες συμπολίτες μας.
Οι θεωρούμενοι σαν υπεύθυνοι μιας πανδημίας υφίσταντο, στο βάρβαρο παρελθόν εξοστρακισμό, βασανισμό και οδυνηρό θάνατο. Ο Ν. Χρηστάκης αναφέρει ότι μία ιδιαιτερότητα της Covid-19, σε αντιδιαστολή με άλλες μολυσματικές πανδημίες του παρελθόντος, είναι η σχετικά χαμηλή επικινδυνότητα της σε νέους ανθρώπους. Ταυτόχρονα θεωρεί ότι οι επιπτώσεις των πανδημιών δεν είναι οι ίδιες σε όλες της κοινωνικοοικονομικές ομάδες και η σημερινή εμπειρία των ΗΠΑ δείχνει ότι οι ομάδες χαμηλών εισοδημάτων είναι πιο ευάλωτες σε μόλυνση από τον ιό ενώ αντιμετωπίζουν αυξημένες δυσκολίες στη διαχείριση του. Ο συγγραφέας θεωρεί ότι σήμερα προέχει να τονισθεί η ανθρωπιά επιδεικνύοντας αλληλεγγύη και συλλογική βούληση για τη καταπολέμηση του ιού. Μία παγκόσμια πανδημία, όπως η σημερινή, αναφέρει ο Ν. Χρηστάκης, ωθεί τους ανθρώπους να συνεργάζονται μεταξύ τους. Πράξεις αλληλοβοήθειας, καλοσύνης, φιλανθρωπίας και αλτρουισμού καταγράφονται καθημερινά. Η συνεργασία, η επιστημονική επικοινωνία και ο εθελοντισμός, αναφέρει, θα συμβάλλουν στη γρήγορη επινόηση των πιο κατάλληλων και αποτελεσματικών τρόπων αντιμετώπισης του SAARS-2. Ο Ν. Χρηστάκης τονίζει ότι η πανδημία του Covid-19 θα έχει σαν αποτέλεσμα σημαντικές αλλαγές. Κατ’ αρχάς αλλάζει το φυσικό περιβάλλον καθώς ο περιορισμός των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων μετριάζει την ανθρωπογενή ρύπανση και μειώνει τις πιέσεις στα διάφορα οικοσυστήματα. Αλλάζουν επίσης οι συνήθειες μας όσον αφορά την υγιεινή, τους τρόπους εργασίας, μετακίνησης, μόρφωσης, ψυχαγωγίας, συναθροίσεων, ταξιδιών, συναλλαγών με δημόσιες υπηρεσίες, κοινωνικών συναναστροφών και αγορών διαφόρων προϊόντων.
Ο συγγραφέας διακρίνει τρείς φάσεις/περιόδους στη σημερινή πανδημία. Κατά τη πρώτη φάση την “άμεση πανδημική περίοδο”, την οποία βιώνουμε σήμερα, η ζωή μας είναι πολύ διαφορετική από αυτή που είχαμε συνηθίσει. Η φάση αυτή μάλλον θα διαρκέσει μέχρι το 2022 έτος που εκτιμά ότι θα έχουμε φθάσει στην ανοσία της αγέλης ή θα έχει βρεθεί και χρησιμοποιηθεί ευρέως κάποιο αποτελεσματικό εμβόλιο. Η δεύτερη φάση η “ενδιάμεση πανδημική περίοδος” εκτιμά ότι θα διαρκέσει μέχρι το 2024. Κατά τη περίοδο αυτή ο πληθυσμός θα προσπαθεί να αναρρώσει από το κλινικό, ψυχολογικό, κοινωνικό και οικονομικό σοκ που προκάλεσε ο SAARS-2. Κατά τη τρίτη φάση τη “μετα-πανδημική περίοδο” που θα αρχίσει γύρο στο 2024 τα πράγματα θα αρχίσουν να επανέρχονται στη πρότερη κατάσταση αλλά ίσως με κάποιες μόνιμες αλλαγές. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας μέχρι το 1950 έγινε θεαματική πρόοδος στην αντιμετώπιση μεγάλων πανδημιών. Η αύξηση του πλούτου, οι καλύτερες συνθήκες υγιεινής, η βελτίωση στη παραγωγή τροφίμων και η ανακάλυψη των αντιβιοτικών συνέβαλαν στην εξάλειψη ασθενειών που μάστιζαν για αιώνες την ανθρωπότητα. Σήμερα ο τρόπος ζωής στις σύγχρονες κοινωνίες ευνοεί την εμφάνιση νέων πανδημιών που σχετίζονται με το τρόπο που οι άνθρωποι έρχονται σε επαφή με τα ζώα. Η συνολική αποτίμηση των επιπτώσεων του ιού στον άνθρωπο δεν είναι σήμερα ξεκάθαρη. Ίσως, σύμφωνα με το Δαρβίνο, ο ιός μεταλλαχθεί και γίνει λιγότερο θανατηφόρος για να υπάρχουν περισσότερα άτομα εν ζωή να διασπείρεται. Ο Ν. Χρηστάκης θεωρεί ότι ο ιός θα γίνει τελικά ενδημικός στον άνθρωπο ενώ το βιολογικό τέλος της πανδημίας θα επέλθει είτε μετά την επίτευξη ανοσίας της αγέλης σε συνδυασμό με αποτελεσματικό εμβολιασμό, ή με τη μετάλλαξη του ιού σε λιγότερο θανατηφόρο ή με την εξέλιξη του ανθρώπου, σε βάθος χρόνου, ούτως ώστε να είναι πιο ανθεκτικός στον ιό. Οι πανδημίες ήταν πάντα συνυφασμένες με την εξέλιξη του είδους μας επηρεάζοντας τη.
Εκτός όμως από το βιολογικό τέλος του ιού, αναφέρει ο συγγραφέας, σταδιακά θα επέλθει και το κοινωνικοοικονομικό τέλος του με τη μείωση, εξάλειψη ή ακόμη και τη μονιμοποίηση κάποιων διαταραχών που ήδη έχει προκαλέσει στις κοινωνίες των αρχών του 21ου αιώνα. Το πόνημα αυτό του Ν. Χρηστάκη είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για το κάθε ένα που ενδιαφέρεται να κατανοήσει καλύτερα τη σημερινή πανδημία που έχει αναστατώσει το πλανήτη καθώς ο συγγραφέας με τις πολύπλευρες βαθιές γνώσεις του προσεγγίζει το φαινόμενο όχι μονοδιάστατα από την ιατρική σκοπιά αλλά με σφαιρικό τρόπο παρουσιάζοντας παράλληλα την ιστορική και κοινωνιολογική του διάσταση.
