» Patrik Svensson (μτφρ. Αγγελική Νάτση, εκδόσεις Μεταίχμιο)
Η περιέργεια ήταν αυτή που κέρδισε την αμφιβολία. Αυτή η αβεβαιότητα σχετικά με το τι είναι τελικά το χέλι δημιουργεί συχνά μια απόσταση. Οι άνθρωποι το φοβούνται ή νιώθουν αηδία. Είναι βλεννώδες, στριφογυριστό, μοιάζει με φίδι, λένε ότι τρώει ανθρώπινα πτώματα. Κινείται σε μέρη μυστικά, στο σκοτάδι, στον βόρβορο του βυθού. Το χέλι είναι ένα πλάσμα που δεν μοιάζει με κανένα άλλο και, όσο συνηθισμένο κι αν είναι -στα ποτάμια αλλά και στο τραπέζι μας-, πάντα παραμένει ένας ξένος. Σε αυτή την αβεβαιότητα αποδίδει ο συγγραφέας Πάτρικ Σβένσον την απόσταση ανάμεσα στον άνθρωπο και το χέλι. Η αλήθεια είναι πως εγώ ελάχιστα γνώριζα για τα χέλια. Είμαι σχεδόν σίγουρος πως δεν έχω ποτέ μου δοκιμάσει, αν και έχω μια ανάμνηση από τα παιδικά μου χρόνια, όταν ένας φίλος του πατέρα μου, φύλακας σε μια λιμνοθάλασσα, έφερε πεσκέσι ένα -στα μάτια μου- τεράστιο χέλι το οποίο και σούβλισαν. Ήταν η εποχή της άρνησης δοκιμής νέων γεύσεων. Πιάνοντας και ξεφυλλίζοντας το βιβλίο αυτό, μου δημιουργήθηκε όμως η περιέργεια, να εντοπίσω τι ήταν εκείνο, πέραν της πρωτοτυπίας του θέματος, που ώθησε κάποιον να γράψει ένα βιβλίο για τα χέλια.
Από τις πρώτες κιόλας σελίδες συνειδητοποίησα πως το βιβλίο αυτό δεν ήταν του γούστου μου από λογοτεχνικής άποψης, και όμως συνέχισα να το διαβάζω, αν και με κάποια διαστήματα δυσφορίας, ακριβώς για το θέμα του, ήθελα, δηλαδή, να μάθω περισσότερα για τα χέλια, και είχε περάσει καιρός από την τελευταία φορά που διάβαζα ένα λογοτεχνικό βιβλίο επιθυμώντας να μάθω πράγματα παραμερίζοντας την αναγνωστική απόλαυση από τον θρόνο του κυρίως ζητούμενου. Όσο περίεργο και αν ακούγεται, με το χέλι έχουν ασχοληθεί αρκετοί, ξεκινώντας ήδη από τον Αριστοτέλη, επιχειρώντας να προσδιορίσουν την ακριβή του φύση, αν πρόκειται για ψάρι, για παράδειγμα, αλλά και να απαντήσουν σε διάφορα ερωτήματα ακόμα σχετικά με την αναπαραγωγή του κυρίως, ερώτημα που ακόμα και σήμερα δεν έχει απαντηθεί σε απόλυτο βαθμό. Η ιστορία της έρευνας σχετικά με τα χέλια αποτελεί το ένα σκέλος της αφήγησης, η οποία εναλλάσσεται με τη σχέση του συγγραφέα με τα χέλια, τα οποία με μανία ψάρευαν με τον πατέρα του. Αυτό το αυτοβιογραφικό σκέλος, αν και αδύναμο λογοτεχνικά, επιτείνει την αξιοπερίεργη φύση του βιβλίου αυτού. Παρότι η σχέση πατέρα-γιου αποτελεί ένα ιδιαιτέρως δημοφιλές θέμα στην ιστορία της λογοτεχνίας, η αλήθεια είναι πως δυσκολεύομαι να ανακαλέσω κάποια άλλη αντίστοιχη περίπτωση.
Το βιβλίο των χελιών είναι ένα αυτοβιογραφικό υβρίδιο, δύσκολο στη λογοτεχνική του κατηγοριοποίηση, αφού δεν είναι ακριβώς δοκίμιο, παρότι έχει αρκετά από τα χαρακτηριστικά του είδους, ούτε όμως και πεζογράφημα με τη συνηθισμένη χρήση του όρου. Εκείνο που επιτείνει την αβεβαιότητα, αλλά εν πολλοίς καθορίζει και την αναγνωστική πρόσληψη, έγκειται στα κίνητρα του Σβένσον, σε εκείνα τουλάχιστον που ο αναγνώστης -νιώθει την ανάγκη να- διακρίνει. Το χέλι ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στον συγγραφέα και τον πατέρα του μοιάζει να αποτελεί το βασικό κίνητρο τόσο για το ενδιαφέρον του Σβένσον για τα χέλια όσο και για την απόφασή του να γράψει ένα βιβλίο γι’ αυτά. Η έρευνα του συγγραφέα και οι παραπομπές στη βιβλιογραφία σχετικά με τα χέλια εντυπωσιάζουν κυρίως λόγω του θέματος, και μοιάζουν σε μεγάλο βαθμό ικανοποιητικές. Και αυτό είναι το δυνατό σημείο του βιβλίου, η γνώση που αποκομίζει ο αναγνώστης για το εν πολλοίς άγνωστο αυτό πλάσμα, αλλά και για τις απόπειρες των επιστημόνων να απαντήσουν στα διάφορα ερωτήματα σχετικά με αυτό. Ταυτόχρονα όμως το βιβλίο διαθέτει και δύο αδύναμα σημεία. Το ένα είναι εκείνο που έχει να κάνει με το κομμάτι της σχέσης πατέρα-γιου. Το πρόβλημα εδώ δεν είναι τόσο η λογοτεχνική αδυναμία, που για αρκετούς λόγους θα μπορούσε να παραβλεφθεί, όσο το αποτυχημένο -ακριβώς επειδή είναι ορατό και δείχνει επιτηδευμένο- συναισθηματικό και κάπως ψευδοποιητικό της πασπάλισμα. Το δεύτερο αδύναμο σημείο είναι η επιχειρούμενη ύφανση συσχετισμών που δεν προκύπτουν αυταπόδεικτα αλλά αποτελούν υποθέσεις του συγγραφέα, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την επαναλαμβανόμενη απόπειρα συσχέτισης της πρώιμης ενασχόλησης του Φρόιντ με τα χέλια και του μετέπειτα θεωρητικού του έργου. Η εσάνς περιβαλλοντολογικού προβληματισμού ήταν αναμενόμενη εξ αρχής.
Συνοψίζοντας, Το βιβλίο των χελιών είναι ένα ιδιαίτερο βιβλίο, η ανάγνωση του οποίου προσφέρει περισσότερο γνώση και δευτερευόντως αναγνωστική απόλαυση. Το χέλι αποδείχτηκε περισσότερο σύνθετο και γοητευτικό απ’ όσο ανέμενα ή μπορούσα να φανταστώ.
