Ήταν, λένε τα χαρτιά και διασώζει η συλλογική μνήμη, κακός μήνας εκείνος ο Αύγουστος του 1821 για τον Αποκόρωνα και ειδικά για τον Βαφέ. Τι κι αν φάνηκε πως θα ερχόταν κουβαλώντας πλήσια τ’ απίδια και τα συκοστάφυλα στου Μπεζιγρή κι όπου αλλού έφερνε πλούσια τα ελέη του, αφού, κατά πως έδειξε την πρώτη κιόλας μέρα του, η ροδαρά της λευτεριάς, που άνθισε τον Μάη στην Παναγιά τη Θυμιανή, είχε μπει στο σημάδι… Ο τούρκικος στρατός με αρχηγούς τους Ρεσίτ και Οσμάν πασάδες, είχαν κιόλας μπει στην επαρχία μας, απωθώντας τους άοπλους επαναστάτες στον Αλμυρό κι έσπερναν απ’ όπου περνούσαν την καταστροφή και τον θάνατο. «Θλιβερά είναι η διήγησις των δυστυχημάτων, άτινα διέπραξαν εισβαλόντες εις το μέρος τούτο οι πολέμιοι. Διαδραμόντες με ορμήν, κατέκαυσαν πρώτην φοράν τα τερπνά χωρία όλης της επαρχίας, φονεύσαντες και αιχμαλωτίσαντες πολλούς εκ των γερόντων, των αδυνάτων και αόπλων»… γράφει με πόνο ψυχής ο Καλλίνικος Κριτοβουλίδης.
«Με τον ερχομό των Τούρκων στο χωριό», γράφει στο βιβλίο της “Βαφές, το μετερίζι της Λευτεριάς” η Ευμορφία Βαγιάκη – Μπουντουράκη, μεταφέροντας τη ζώσα παράδοση, «οι χωριανοί μας βρήκαν καταφύγιο στην Κρυονέριδα. Ενας γέρος τυφλός που είχε μείνει στο χωριό τον πήραν οι Τούρκοι και προχωρούσαν στον Λαγκό. Κάποια στιγμή ο γέρος άκουσε κλάματα μικρού παιδιού. Κατάλαβε πως εκεί κρύβονται οι συγχωριανοί μας κι άρχισε να τραγουδά. “Κρούψε μάνα το παιδί σου/ για να σώσεις τη ζωή σου”. Η μάνα που άκουσε τη συμβουλή του γέρου απάντησε: “Δεν το κρούβω το παιδί μου/ κι ας τη χάσω τη ζωή μου”». Οι Τούρκοι πιέζοντας τον γέρο επανέλαβε το τραγούδι κι έτσι εντόπισαν από πού ερχόταν η φωνή. «Ο πρώτος Τουρκαλβανός που ετόλμησε και επλησίασε το στενόν στόμιον του σπηλαίου», συνεχίζει τη διήγηση (εφ. “Βήματα Λαού”, Απρίλιος 1939) ο επίσης Βαφιανός Γιάννης Μπονάκης «έπεσε νεκρός από πυροβολισμόν των έσωθι ευρισκομένων επτά οπλοφόρων χριστιανών που υπεράσπιζαν τους εν αυτώ χριστιανούς. Ουδείς Τούρκος κατόπιν αυτού ετόλμησεν να πλησιάσει το στόμιον του σπηλαίου αλλ’ επολιόρκησαν τούτο και επί ημέρας πότε δι’ υποσχέσεων και πότε δι’ απειλών εκάλουν τους εν αυτώ να παραδοθώσι, εις μάτην όμως…»
«Περί τους εκατόν τριάκοντα άνδρας, γυναίκας και παιδιά απέπνιξαν εις σπήλαιον εκείθεν άνωθεν του χωριού Βαφέως, μετά τριήμερον καρτερικήν αντίστασιν, ρίψαντες ένδον δυσώδεις εμπρηστικές ύλες. Πατέρες, υιοί, οικεία και φίλοι ώρμων πολλάκις με κίνδυνον να σώσωσι εκείνους, αλλ’ αποτύγχανον», ξαναμπαίνει στην κουβέντα μας, ο εκ της επαρχίας των Αποκορώνων ιστορικός. Ηταν η αρχή του θανάτου, ενός θανάτου αργού και βασανιστικού, μέσα στα έγκατα των Λευκών Ορέων, μα και η άκρα του δρόμου για την αθανασία των ουρανών. Ωστόσο η ατίμητος δάφνη δεν είχε ακόμα φυτρώσει στο μέρος ετούτο, ήταν όμως εδώ τα καλά κλαδιά των κυπαρισσιών για να μαζέψουν τους θρήνους των εναπομεινάντων…
Ύστερα απ’ τον σκληρό, τον κακό εκείνο Αύγουστο του 1821 ακολούθησαν κι άλλα χρόνια δίσεχτα κι άλλες οργισμένες μέρες για την Κρήτη και, βέβαια, για τον Βαφέ. Οπως τις μέρες εκείνες του 1841, του 1858 και του 1866, όταν το χωριό κάηκε για δεύτερη, για τρίτη και για τέταρτη φορά. Τίποτα όμως δεν εμπόδιζε, και δεν εμπόδισε τελικά τη ζωή να κάνει τα κουμάντα της και να χτίζει πάνω στα ερείπια νέα νοικοκυριά… Κάποτε, ωστόσο, η Κρήτη μπήκε στο ξέφωτο της λευτεριάς και κάποια χρονια που ήταν ανοιχτή η ώρα, η Κοινότης Βαφέ “εις αιωνίαν μνήμην των ηρωικών θυμάτων” εντοίχισε το θυμητάρι του δικού της χρέους: Πάνω απ’ αυτό άπλωσε κλώνια και παρακλώναρα η πολύτιμος δάφνη για να θυμίζει ότι ο τόπος τούτος δεν είναι φοβερός όπως φαίνεται αλλά πύλη αθανασίας…
Στάση στην Κρυονέριδα του Βαφέ, στην πύλη αυτή της αθανασίας, σήμερα, τελευταία μέρα του Αυγούστου. Αντί στεφάνου από κλαδιά κυπαρισσιού και δάφνης κάποια στοιχεία που χρησιμοποίησα στην ομιλία μου για την 180η επέτειο, στις 18 Αυγούστου 2001. Οφειλόμενη! Το ήθελα πολύ να ήμουν εκεί στις φετινές εκδηλώσεις…
