Μνημεία από το παρελθόν της πόλης, χώροι λατρείας που παραμένουν “ζωντανοί” παρά την πάροδο των χρόνων. Αλλα συνεχίζουν να λειτουργούν με την αρχική τους αποστολή -θρησκευτικοί χώροι- άλλα αντιμετωπίζονται ως τουριστικά αξιοθέατα. Ολα όμως ζωντανά κομμάτια της ιστορικής μνήμης των Χανίων. Αναζητήσαμε την ιστορία ορισμένων εκ των βασικότερων μη ορθόδοξων τόπων λατρείας στην παλιά πόλη.
Kαθολικές εκκλησίες
Ι.Ν. ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΗΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
Η Καθολική Εκκλησία στα Χανιά έχει μακραίωνη ιστορία. Ως θεσμός εγκαταστάθηκε στα Χανιά όταν οι Βενετοί κατέκτησαν την Κρήτη. Τότε, όπως εξηγεί ο αδελφός Νίκος Ρούσσος από τη Μονή Φραγκισκανών Καπουκίνων, χτίστηκαν οι πρώτοι καθολικοί ναοί.
Ο αριθμός των εκκλησιών ήταν μεγάλος καθώς ο πληθυσμός των καθολικών αυξάνονταν. Στο πλαίσιο αυτό, δημιουργήθηκε πάνω στον λόφο Καστέλλι ο καθεδρικός ναός που ήταν αφιερωμένος στην Παναγία και ο οποίος δεν σώζεται στις μέρες μας. Ταυτόχρονα εγκαταστάθηκαν μοναχικά τάγματα στα Χανιά. Οι Φραγκισκανοί είχαν τον ναό του Αγίου Φραγκίσκου που στεγαζόταν στο σημερινό Αρχαιολογικό Μουσείο και ένα μικρότερο μοναστήρι αφιερωμένο στον Σαν Σαλβατόρε με μια μικρή εκκλησία που διατηρείται μέχρι τις μέρες μας. Οι Δομινικανοί είχαν τον ναό του Αγίου Νικολάου στη Σπλάντζια, οι Αυγουστινιανοί στεγάζονταν στο μοναστήρι τους στην οδό Χατζημιχάλη Νταλιάνη, ενώ υπήρχαν και γυναικεία τάγματα με τα δύο μοναστήρια: των Φραγκισκανίδων μοναχών επί της Χάληδων και το μοναστήρι της Παναγίας των Δομινικανίδων μοναχών πάνω στον λόφο Καστέλι που σώζονται μόνο κάποια υπολείμματα.
Η συρρίκνωση της Καθολικής Εκκλησίας ξεκίνησε με την κατάληψη του νησιού από τους Τούρκους το 1645. Οι Βενετοί αποχώρησαν και μαζί τους αποχώρησαν και οι θρησκευτικές αρχές, ενώ οι Τούρκοι μετέτρεψαν όλους τους μεγάλους ναούς σε τεμένη. Οι λίγοι καθολικοί που παρέμειναν στα Χανιά βρέθηκαν χωρίς ναό.
Αυτό έως το 1675 όταν δημιουργήθηκε ένα μικρό ημιυπόγειο καθολικό παρεκκλήσι αφιερωμένο στην Παναγία, στο σημείο όπου στεγάζεται σήμερα ο ιερός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου.
Μετά από λίγο καιρό το παρεκκλήσι και εν γένει η Καθολική Εκκλησία στα Χανιά πέρασε υπό την προστασία της Γαλλίας. Αυτό είχε θετικές επιπτώσεις και για τον ευρύτερο πληθυσμό ο οποίος σε περιστατικά μαζικών σφαγών, όπως το 1896-97, έβρισκε καταφύγιο στην καθολική εκκλησία στην οποία κυμάτιζε η γαλλική σημαία.
Το μικρό αυτό παρεκκλήσι το λειτούργησε, όπως συμβαίνει έως και σήμερα, το Τάγμα των Φραγκισκανών Καπουκίνων. Το 1841 λίγο πριν τελειώσει η περίοδος της Αιγυπτιοκρατίας ξεκίνησαν εργασίες για την ανέγερση ενός μεγαλύτερου ναού, μιας μονόκλιτης βασιλικής εκκλησίας, ο οποίος εγκαινιάστηκε το 1844. Μαζί με τον ναό ανεγέρθηκε κι ένα ξύλινο καμπαναριό και για πρώτη φορά ήχησε καμπάνα. Ο ναός παρέμεινε στην ίδια μορφή έως το 1877 όταν και κατεδαφίστηκε για να χτιστεί μια μεγαλύτερη εκκλησία η οποία και εγκαινιάστηκε το 1879 ως έδρα του καθολικού επισκόπου Κρήτης. Εκείνη τη χρονιά ο ναός απέκτησε τη σημερινή μορφή. Ο αρχιτέκτονας που σχεδίασε και οικοδόμησε τον νέο ναό, σε διάταξη τρίκλιτης βασιλικής, ήταν ένας Ιταλός από τη Σικελία, ο Βιταλιάνο Ποζέλι, που εργάζονταν για την οθωμανική αυτοκρατορία στην Κωνσταντινούπολη. Παράλληλα, δίπλα στον ναό έχτισε το 1880 το μοναστήρι των Φραγκισκανών Καπουκίνων που υπάρχει μέχρι και σήμερα.
Ο ΑΓΙΟΣ ΡΟΚKΟΣ
Ο βενετσιάνικος ναός Αγ. Ρόκκος, κτίστηκε το 1630 μετά από επιδημία πανούκλας που εξαπλώθηκε το 1595 στα Χανιά προκαλώντας μεγάλες απώλειες ανθρώπινων ζωών. Eτσι οι Ενετοί ως ένδειξη ευγνωμοσύνης και προστασίας από το “κακό” που θέριζε τότε τις πόλεις, έκτισαν στο σημερινό δρόμο της Σπλάντζιας, τον ναό που ήταν αφιερωμένος στον Αγ. Ρόκκο, προστάτη άγιο από την επιδημία (για τους Ορθοδόξους αντίστοιχος άγιος είναι ο Αγ. Χαράλαμπος), όπως μας λέει ο αρχαιολόγος Μιχάλης Ανδριανάκης.
Το μνημείο είναι κτισμένο σύμφωνα με τις αρχές του βενετσιάνικου μανιερισμού, με ενδιαφέροντα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως λίθινες λεπτομέρειες, θυρώματα, στρογγυλό φεγγίτη κ.ά. Η επιγραφή που υπάρχει με τους λατινικούς χαρακτήρες στο πλάι του ναού αναφέρει την ημερομηνία δημιουργίας του (1630).
Μια ιδιομορφία που λίγοι γνωρίζουν είναι στη βόρεια πλευρά του βενετσιάνικου ναού βρίσκεται σχεδόν κολλητά δίπλα του και μια ορθόδοξη εκκλησία που προϋπήρχε για την οποία οι αρχαιολόγοι εκτιμούν πως πιθανόν πρόκειται για ναό αφιερωμένο στον Αγιο Ιώαννη τον Χρυσόστομο. «Μια ορθόδοξη κολλητά με μια καθολική εκλησσία, είναι κάτι που εκφράζει το κλίμα εκείνης της εποχής, όπου κατά κάποιον τρόπο οι ορθόδοξοι είχαν καλές σχέσεις με τους καθολικούς, εδώ στην Κρήτη, και λόγω βέβαια του επικείμενου τουρκικού κινδύνου» εξήγησε ο κ. Ανδριανάκης.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ο ναός χρησιμοποιήθηκε από τους Οθωμανούς ως σταθμός χωροφυλακής.
Το μνημείο αποκαταστάθηκε οριστικά από την Αρχαιολογία το 2007-2008 έπειτα από εργασίες της 28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων σε συνεργασία με τον Δήμο Χανίων. Παράλληλα μέσα στον ναό, στο δυτικό κομμάτι, έγιναν ανασκαφές από την ΚΕ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων όπου αποκαλύφθηκαν ενδιαφέροντα αρχαιολογικά στρώματα από την ιστορία της πόλης μέχρι την Μινωική εποχή, τα οποία μάλιστα αναδείχθηκαν καθώς το μισό πάτωμα του βενετσιάνικου ναού ανακατασκευάστηκε από κρύσταλλο και τα ευρήματα είναι ορατά.
Τα Μουσουλμανικά τζαμιά
«Μετά την πτώση των Χανίων στους Τούρκους το 1645, όλοι οι μεγάλοι καθολικοί ναοί θεωρήθηκαν “λεία πολέμου” και μετατράπηκαν σε τζαμιά, ενώ οι μικρότερες ορθόδοξες και καθολικές εκκλησίες χρησιμοποιήθηκαν ως αποθήκες και ως καταστήματα. Ο μόνος ναός που παρέμεινε για τους χριστιανούς ήταν ο ναός των Αγίων Αναργύρων» αναφέρει ο αρχαιολόγος του γραφείου παλιάς πόλης του Δήμου Χανίων κ. Κώστας Ψαράκης.
Τα σημαντικότερα μουσουλμανικά μνημεία, τμήματα των οποίων διατηρούνται και σήμερα παρότι δεν υπάρχει θρησκευτική τους χρήση, είναι τρία καθώς υπήρχαν αρκετά περισσότερα τα οποία με την πάροδο των αιώνων έχουν καταστραφεί. Τα σημαντικότερα σύμφωνα με τον κ. Ψαράκη είναι:
• Η Μονή του Τάγματος των Δομινικανών μοναχών, μετατράπηκε στο Χιουγκάρ Τζαμισί (το τζαμί του Ηγεμόνα), που υπήρξε το κεντρικό τζαμί της πόλης (σ.σ. σήμερα λειτουργεί ο Ι.Ν. Του Αγίου Νικόλαου της Σπλάντζιας. Η σημασία του τονίζεται από την ύπαρξη δύο αντί ενός εξωστών (σεριφιέδων) στο μιναρέ που κτίστηκε στη νοτιοδυτική γωνιά του ναού. Στα δυτικά του τζαμιού και επί της πλατείας οι Τούρκοι διαμόρφωσαν κατά το 18ο αιώνα μια υπόγεια κρήνη για τις απαραίτητες τελετουργικές νίψεις όπως επιβάλει το Κοράνι πριν από την είσοδο των πιστών στο τζαμί.
• Ο μοναδικός ακέραιος μιναρές που σώζεται στην πόλη των Χανίων, είναι αυτός που βρίσκεται στην οδό Χατζή Μιχάλη Νταλιάνη, αφιερωμένος στον Χασεκί Αχμέτ Αγά, τον επικεφαλής των γενιτσάρων που ζούσαν στον απέναντι στρατώνα, το σημερινό Α’ Γυμνάσιο. Ο μιναρές όπως και ο ναός ανήκουν σήμερα σε ιδιώτη, παρουσιάζοντας αρκετά προβλήματα στις τοιχοποιίες τους, που προκλήθηκαν από παλαιότερη πυρκαγιά και μακροχρόνια εγκατάλειψη και μη συντήρηση των κτιρίων.
• Το μοναδικό τζαμί που κατασκευάστηκε εξ’ αρχής, το β’ μισό του 17ου αιώνα, στη θέση μικρού μονόχωρου ναού, τα ερείπια του οποίου αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια εργασιών που πραγματοποίησε η τότε 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, είναι το τζαμί του Κιουτσούκ Χασάν που κτίστηκε προς τιμή του πρώτου φρουράρχου των Χανίων. Ονομάζεται και “Γιαλί τζαμισί”, δηλαδή τζαμί της παραλίας. Η βόρεια και δυτική πλευρά του περιβάλλεται από στοά η οποία αρχικά ήταν ανοιχτή, ενώ στη νότια πλευρά υπήρχε νεκροταφείο.
Σημειώνεται ότι και το σημερινό “Αρχαιολογικό Μουσείο” είχε λειτουργήσει αρχικά ως μονή των Φραγκισκανών και μετατράπηκε στο Γιουσούφ Πασά Τζαμισί προς τιμή του αρχηγού των Τουρκικών στρατευμάτων κατά την κατάληψη των Χανίων, όπως αναφέρεται και στην επιγραφή του θυρώματος του διαβατικού επί της Χάληδων. Στη βορειοδυτική γωνία του ναού προστέθηκε ο ερειπωμένος σήμερα μιναρές, καθώς και η οκταγωνική κρήνη στην αυλή.
Μια Συναγωγή μέσα στους αιώνες
Τα 20 χρόνια της νεότερης ιστορίας της θα γιορτάσει τον ερχόμενο Οκτώβριο η Εβραϊκή Συναγωγή “Ετζ Χαγίμ” (Εtz Hayyim), ένα μοναδικό μνημείο για την Κρήτη. Ομως η πορεία της Συναγωγής και ακόμα περισσότερο των εβραϊκών κοινοτήτων στην Κρήτη χάνεται ακόμα πιο βαθιά στην ιστορία των αιώνων.
«Μια πρώτη πηγή από θρησκευτικά κείμενα μας δείχνει ότι υπήρχε εβραϊκή κοινότητα στη Μεσαρά στο Ηράκλειο από το 2ο αιώνα π.Χ. Ηταν η πρώτη μονοθεϊστική κοινότητα στο νησί τότε! Και αυτό γιατί μετά τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου ανάμεσα στα ελληνιστικά κράτη έχουμε μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών και εκεί εντάσσεται και η μετακίνηση ομάδας Εβραίων που έρχονται στην Κρήτη, προσαρμόζονται γρήγορα, μιλούν την ελληνική γλώσσα. Στα Χανιά συναντάμε Εβραϊκή κοινότητα τον 1ο αιώνα μ.Χ.» μας εξηγεί η ιστορικός της Συναγωγής κα Κατερίνα Αναγνωστάκη.
Για τον χώρο όπου λειτουργεί η “Ετζ Χαγίμ” μας μιλάει η επίσης ιστορικός κα Ανια Τζουκμάντελ (Anja Zuckmantel) .
«Ο χώρος που λειτουργεί σήμερα η Συναγωγή κτίστηκε ως καθολική εκκλησία τον 15ο αιώνα με βάση τις πληροφορίες που έχουμε από τους ενετικούς χάρτες της εποχής. Λειτούργησε ως εκκλησία τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα όταν ο Βαρβαρόσα προσπάθησε να καταλάβει την Κρήτη, βομβάρδισε τα Χανιά και κατέστρεψε μέρος του κτηρίου. Για 100 χρόνια πρέπει να έμεινε ερείπιο και τον 17ο αιώνα το κτήριο είτε δόθηκε από τους Οθωμανούς στην εβραϊκή κοινότητα, είτε με κάποιο τρόπο βρέθηκε στην ευθύνη της εβραϊκής κοινότητας που λειτούργησε εδώ Συναγωγή» τονίζει η κα Τζουκμάντελ.
Για πολλά χρόνια αποτελούσε την “ψυχή” της εβραϊκής κοινότητας των Χανίων μέχρι και το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο όταν όλοι οι Εβραίοι της Κρήτης βρήκαν τραγικό θάνατο με τη βύθιση τους “Ταναΐς”.
«Για 10 χρόνια μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο η Συναγωγή χρησιμοποιήθηκε για την φιλοξενία άστεγων οικογενειών τα σπίτια των οποίων είχαν καταστραφεί από τους βομβαρδισμούς. Ακολούθησε ένας νόμος με βάση τον οποίο όπου δεν υπήρχαν πια εβραϊκές κοινότητες, η κοινή περιουσία τους θα διαχειρίζονταν από το “Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο”. Για πολλά χρόνια το κτήριο έμενε αναξιοποίητο -χαρακτηριστικά πολλοί παλιοί κάτοικοι μας έλεγαν ότι είχε μετατραπεί σε κοτέτσι- μέχρις ότου στα 1996 ο Νίκος “Χανάαν” Σταρουλάκης να εισηγηθεί την αποκατάστασή του» σημειώνει η κα Τζουκμάντελ.
Η νέα Συναγωγή εγκαινιάσθηκε το 1999. Παρότι δεν υπάρχει εβραϊκή θρησκευτική κοινότητα, σήμερα λειτουργεί ως Συναγωγή και τρεις φορές τον χρόνο έρχεται ραβίνος από το εξωτερικό για τις μεγάλες γιορτές της ισραηλίτικης θρησκείας. Παράλληλα πραγματοποιούνται και πολλές άλλες δράσεις. Η κα Αναγνωστάκη μας τονίζει ότι κάθε χρόνο «την επισκέπτεται χιλιάδες κόσμος ως τουριστικό μνημείο. Γίνονται πάρα πολλές πολιτιστικές εκδηλώσεις (παρουσιάσεις βιβλίων, συναυλίες κ.ά.), πραγματοποιείται ιστορική έρευνα για την εβραϊκή κοινότητα της Κρήτης και όχι μόνο, καθώς και πολλά εκπαιδευτικά προγράμματα με τη συμμετοχή σχολείων». Ολα αυτά αποδεικνύουν ότι η Συναγωγή αποτελεί ένα ζωντανό κύτταρο της χανιώτικης κοινωνίας.
Ο βενετσιάνικος ναός που δεν υπάρχει πια…
Πάνω στον λόφο Καστέλι, τον 13ο αιώνα, οι Ενετοί έκτισαν τον Καθεδρικό ναό τους (Duomo) που ήταν αφιερωμένος στην Παναγία. Ο βενετσιάνικος μεγαλοπρεπής ναός, κτίστηκε στη θέση παλαιοχριστανικής βασιλικής εκκλησίας, όπως μας λέει ο αρχαιολόγος Μιχάλης Ανδριανάκης. Μάλιστα κατά τις ανασκαφές που πραγματοποίησε ομάδα Σουηδών αρχαιολόγων βρέθηκαν στο βόρειο μέρος της ανασκαφής στο λόφο Καστέλι, τείχη και κομμάτια από ψηφιδωτό δάπεδο της βασιλικής που υπήρχε και ήταν ξυλόστεγη με εγκάρσιο κλίτος. Το εσωτερικό του Duomo είχε φωτογραφίσει ο Ιταλός αρχαιολόγος G. Gerola, όπου στις φωτογραφίες του απεικονιζόταν το ανατολικό μέρος του ναού. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των αρχαιολόγων, η αψίδα του ναού ήταν η ίδια της παλαιοχριστιανικής που ξανά χρησιμοποιήθηκε στην ανακατασκευή.
Το Duomo ήταν κτισμένο κατά τα αρχιτεκτονικά πρότυπα της βασιλικής, είχε ψηλό καμπαναριό και εντυπωσιακές λεπτομέρειες.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ο βενετσιάνικος καθεδρικός ναός έγινε τζαμί του Καρά Μουσά πασά. Όπως φαίνεται από την κάτοψη του ναού που είχε δημοσιεύσει ο Gerola, πιθανόν ένα τμήμα δυτικά του Duomo, να είχε γκρεμιστεί και ξανακτιστεί.
Κατά την Κατοχή το μνημείο χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη τροφίμων και εκτιμάται ότι καταστράφηκε όταν ανατινάχτηκε.
Ερείπια και λείψανα του εντυπωσιακού ναού σώζονται ακόμα, ενσωματωμένα στα κτήρια που κτίστηκαν από την ανατολική πλευρά της παρόδου Κανεβάρο. Η Αρχαιολογία είχε κάνει μια πρόταση απαλλοτρίωσης κτισμάτων για την ανάδειξη των κομματιών του Duomo που όμως δεν προχώρησε…
