Mε αφορμή το δημοσίευμα στα «Χανιώτικα νέα», για το Συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στ’ Ανώγεια με θέμα τα Τοπωνύμια της Κρήτης, αντιγράφω, συντομευμένο, το κεφάλαιο που αφορά στα τοπωνύμια των χανιώτικων σπηλαίων από το βιβλίο μου «Σπήλαια στα Χανιά», έκδοση Νομαρχίας Χανίων το 2002. Υπάρχει ακόμη ένας τεράστιος θησαυρός τοπωνυμίων στα Λευκά Όρη, που κάποτε θα πρέπει να ερευνηθεί η προέλευση από κάποιον φορέα. Πάρα πολλές είναι οι αιτίες από τις οποίες προήλθαν οι ονομασίες των διαφόρων σπηλαίων Χανίων. Αναφέρω παρακάτω τις κυριότερες και τις οποίες έχω ταξινομήσει σε τρεις κατηγορίες.
Α. ΘΡΥΛΟΙ – ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ
Οι περισσότερες ονομασίες σπηλαίων (περισσότερα από διακόσια) έχουν τη ρίζα τους σε όμορφους θρύλους και παραδόσεις που είναι αμέτρητοι στην ύπαιθρο των Χανίων, σε ιστορίες πραγματικές ή αναμεμιγμένες με το θρύλο και το παραμύθι.
ΔΑΙΜΟΝΟΙ – ΞΩΤΙΚΑ
Από θρύλους για δαιμονικά, ξωτικά, φαντάσματα και άλλα παρόμοια. Είναι γύρω στα 47 και έχομε: Δαιμονόσπηλιος, Δαιμονιάρης, Διάλυκας, του Διαόλου τ’ Αργαστήρι, Καταχανόσπηλιος, Νεραϊδόσπηλιος, του Ατσουπά, Δρακότρυπα, Δρακόλακκος, Ξωντικόσπηλιο, Τελωνότρυπα, Φανταξοσπηλιάρα κ.λπ.
ΣΑΡΑΚΗΝΟΙ & ΑΡΑΠΗΔΕΣ
Άλλη κατηγορία είναι τα σχετικά με Σαρακηνούς, Αράπηδες και όμοια όπως, τω Σαρακηνώ η τρύπα, Σαρακήνα, του Σαλή η τρύπα, του Αράπη η τρύπα, Σαρακηνόσπηλιος, Αραπόσπηλιος, Ανάραψη, Σκέντερη, Μουρτάρη, του Αλή η τρύπα, κλπ., περίπου 32. ΜΕ ΟΝΟΜΑΤΑ ΓΥΝΑΙΚΩΝ Αρκετά είναι τα σπήλαια με γυναικεία ονόματα που προήλθαν από θρύλους, δολοφονία εις αυτά κάποιας γυναίκας, διαμονή, χρήση ή ιδιοκτησία της περιοχής. Πλησιάζουν τα πενήντα και έχουμε π.χ.: Καντινότρυπα, τση Ραϊσμές, τση Παπαδοπούλας, τση Μπλάζιαινας, Γρε Σπηλιά, τση Φόνισσας, τση Μαντόνας, τση Φράγκισσας, τση Παπαδιάς, τση Βουτσάδαινας, τση Άθουσας, τση Ειρήνης, Γυναικότρυπα κ.λπ.
ΓΕΓΟΝΟΤΑ
Από γεγονότα ιστορικά ή άλλα που συνέβη σαν μέσα στο σπηλιάρι. Αφορεσμένο σπηλιάρι, Φονές, των Εγγλέζω το σπηλιάρι, Ανταρτοσπηλιά, Λερά, Χαϊνόσπηλιος, Ανθρωπότρυπα, του Κανονιού, Ιταλικό κ.λ.π., περίπου στα 42.
ΑΠΟ ΟΝΟΜΑΤΑ – ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ
Φέρουν κάποιο ανδρικό κυρίως όνομα ή όνομα οικογένειας της περιοχής κυρίως, και αυτό γιατί είτε άνηκε σε χώρους ιδιοκτησίας των ή διέμενε εκεί ο άνθρωπος που έδωσε το όνομά του ή είχε κάποια δραστηριότητα, κούρτα προβάτων, εργαστήριο σ’ αυτό κ.λπ. Μπορεί ακόμη να ‘χει γίνει και κάποιος φόνος αυτού του ατόμου εκεί ή να ‘χει σχέση με κάποιο θρύλο σχετικό με το όνομα. Αυτά ξεπερνούν τα 200 και αναφέρω μερικά χαρακτηριστικά: Του Χαιρέτη το σπήλιο, του Κουκουβίτη ο κούμος, του Μπακλατζή τα κατσοπρίνια (περ. Παλαιόχωρας). Τω Μαρήδω ο σπήλιος και του Μιχαλίτση ο σπήλιος (Σκλαβοπούλα). Του Περαδώρου και του Λανιού (Αγία Ρουμέλη). Πατερότρυπες, του Καντάρη στον Άη Γιάννη Σφακίων. Του Γιανναρογιώργη ο σπήλιος (Ζυμπραγού), του Παπαντώνη, και του Παπουτσοκωνσταντή στα Νοχιά Κισσάμου. Μπαντουβόσπηλιος και του Μπελεγρή ο σπήλιος στα Ροδωπού, και πολλά άλλα.
Β. ΑΠΟ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΓΕΩΛΟΓΙΑ
Έχουμε τα σπήλαια που έλαβαν το όνομά τους από τη γεωλογική μορφή των, το σχήμα ή το σχηματισμό των κ.λπ. που ξεπερνούν τα 140. Παράδειγμα: Χώνος, Χώμα, Βούλισμα, Ανεμοσπηλιά, Θαφτός σπήλιος, Κατεβατή, Αγκρέμνακας. Τρύπες, Τρυπητή, Άκωλη (δηλαδή χωρίς τέρμα, συνήθως είναι βάραθρο), Σκώλακας, Δίπορος, Εφτάστομος, Χαλασμένο, Λάκκου κ.λπ. Επίσης από τον εσωτερικό των διάκοσμο (σταλακτίτες, σταλαγμίτες κ.λπ.) τα πετρώματα μέσα σ’ αυτά, τις αποχρώσεις ή τις ομοιότητες των κ.λπ. Αυτά βέβαια ίσως μπορούμε να πούμε ουσιαστικά υπάγονται στην κατηγορία που η ονομασία των αφορά την γεωλογία, αλλά επροτίμησα να τα αναφέρω χωριστά. Είναι περί τα 75, με χαρακτηριστικές ονομασίες όπως: Αλατσοσπηλιά, Μαρμαροσπηλιά, Στυλωτό σπηλιάρι, Ανηφόρας Γαλανά σπηλιάρια κ.λπ.
ΑΠΟ ΤΟΠΩΝΥΜΙΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ
Από το τοπωνύμιο της περιοχής όπου ευρίσκεται το σπήλαιο όπως: Κακού Σκαλιού, Πόρος, Ρίζα, Τση Κεφάλας, Τσούνος κ.λπ. ΝΕΡΟ Το νερό, άλλη κατηγορία, σχετική είναι όσα έλαβαν το όνομα από την ύπαρξη εις αυτά νερού, πηγών, κ.λπ., όπως Νεροσπηλιά, Νερότρυπα, Λινοβροχιό, Κρυονερίδα, Στέρνα, Βρύσση κ.λπ., περίπου 37. Είναι πολλά τα σπήλαια που η ονομασία τους παρέμεινε απλώς ο χαρακτηρισμός του γεωλογικού σχηματισμού των και δεν πήραν από άλλο τι κάποιο όνομα. Αυτά είναι συνήθως γνωστά ως Σπηλιάρα, Σπηλιαρίδια, Σπήλιο, Τρύπα κ.λπ. Πάρα πολλά είναι ακόμη, τα σπήλαια εκείνα που δεν έχουν λάβει καμία ονομασία και για καμιά αιτία. Αυτά είναι συνήθως μικρά. Πολλά επίσης και τα βάραθρα στα Λευκά Όρη χωρίς όνομα, συνήθως μικρά και αυτά που χαρακτηρίζονται ακόμη με το όνομα που στα κρητικά αποδίδει το βάραθρο δηλαδή Ντάφκος (Τάφκος) ή απλώς Τρύπα.
Γ. ΑΠΟ ΔΙΑΦΟΡΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΚΑΙ ΑΙΤΙΕΣ ΑΓΙΩΝ
Ακολουθούν τα σπήλια που φιλοξενούν στο εσωτερικό τους εκκλησάκι κάποιου αγίου, που σώζεται ακόμη ή που υπήρξε στο παρελθόν. Κάποιο Εικονοστάσι ή έχουν το όνομα αγίου χωρίς να υπάρχει εις αυτά εκκλησία αλλά εκεί πραγματοποιήθηκε κάποιο γεγονός ή θαύμα σχετικό με τον Άγιο που έχει δώσει σ’ αυτό το όνομά του. Αυτά είναι περισσότερα από εκατόν τριάντα (130).
ΚΑΛΟΓΕΡΩΝ
Ιστορίες αληθινές και παραδόσεις για ερημίτες που κάποτε έμεναν σε σπήλαια απόμερα, για να αφοσιωθούν στην περισυλλογή και την προσευχή υποδηλώνουν οι σχετικές ονομασίες 14 σπηλαίων στα Χανιά. Τση Καλογρές ο σπήλιος, του Καλογέρου, κ.λπ. ΑΠΟ ΖΩΑ Από ζώα που είχαν τα σπήλαια αυτά σαν καταφύγιο, χώρο διαμονής ή που διατρεφόταν μέσα σ’ αυτά ή καμιά φορά που κάποιος σχηματισμός μέσα σ’ αυτά ομοιάζει με το ζώο. Είναι γύρω στα ενενήντα κυρίως από τα ζώα: Περιστέρες, Ζουριδόσπηλιος, Χοιρόσπηλιος, Αγριμότρυπα, Ποντικόσπηλιος, Γαϊδαροσπηλιά, Περδικόνερο, Μελισσόκηπος, Κορακιές, Λαχταρίδες (από τις νυχτερίδες), Φωκόσπηλιο και Σκυλότρυπα. Σκυλότρυπες δυστυχώς υπάρχουν πολλές και είναι συνήθως βάραθρα, μικρά ή μεγαλύτερα, όπου έριχναν και εξακολουθούν να ρίχνουν, τα ανεπιθύμητα σκυλιά (αλλά και άλλα ζώα), πολλές φορές μάλιστα ζωντανά.
ΑΠΟ ΦΥΤΑ
Από φυτά που είτε ήταν και είναι φυτρωμένα σε αφθονία στην είσοδό τους ή αναρριχητικά ή άλλα. Από φυτικά προϊόντα που ετοποθετούντο ή εφυλάσσοντο μέσα σ’ αυτά κ.λπ. Ξεπερνούν τα εξήντα, π.χ. Μαραθόσπηλιος, Κισσότρυπα, Αχυρόσπηλιος, Κουμαρόσπηλιος, Κρομμυδόσπηλιος, Γέρος Σκήνος, Κριθαρέ, Ελιδέ και άλλα.
ΑΠΟ ΧΡΗΣΗ
Από τη χρήση ενός σπηλαίου όπως: Κούτρα, Μάντρα, Κριγιαρόκουτρα (γιατί βάζουν κατσίκια και πρόβατα), Λιοτριβείου, Μεταξόσπηλιος, Αργαστήρι, Καρβουνόλακκος, Αργαστηρόσπηλιος, Καμίνι, Τσικαλές (έφτιαζαν τσικάλια), Αλωνάκι, Χαϊνοσπήλιος (καταφύγιο ορμητήριο Χαΐνηδων), Καταφύγιο, κ.λπ. Είναι περίπου πενήντα έξι (56).
ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
Το όνομά τους δόθηκε από τους παλαιότερους επειδή υπήρχαν σ’ αυτά κάποια αρχαία κτίσματα, ευρήματα ή γενικά ίχνη από τους αρχαίους είναι 18 σπήλαια με ονομασίες Ελληνικά, Ελληνόσπηλιος, του Ρωμιού η Τρύπα, Ελληνότρυπα κ.λπ., ορισμένα από τα οποία είναι λαξευτά.
ΛΑΞΕΥΤΑ – ΤΕΧΝΗΤΑ ΤΑ ΓΕΡΜΑΝΙΚΑ
Μετά τον τελευταίο πόλεμο και τη Γερμανική κατοχή πολλά από τα υπόγεια τούνελ, τις γαλαρίες, τα πυροβολεία που είχαν διανοίξει οι κατακτητές με μαρτυρικές αγγαρείες των ντόπιων μπήκαν πλέον στους καταλόγους των τεχνητών λαξευτών σπηλαίων και μερικά καταγράφηκαν στην ιστορία και την παράδοση με την ονομασία, τα Γερμανικά ή των Γερμανών. ΟΡΥΧΕΙΑ Μια άλλη μικρή κατηγορία σπηλαίων, κυρίως λαξευτών, αρχαίων ή νεώτερων, είναι και αυτά που αποτελούν υπολείμματα από γαλαρίες ορυχείων και μεταλλείων ή από κατασκευές με τις οποίες προσπάθησαν να ανεύρουν κάποια ορυκτά. Περίπου 13 διακρίνονται με ονομασίες όπως, Σιδερόσπηλιος, Λατομείου, Λαύριο, Χρυσόσπηλιος, Χρυσόλακκος, Μεταλλείου κ.λπ. Υ.Γ.: Και μιας και αναφερόμαστε σε τοπωνύμια με τον θάνατο του σοφού των Σφακίων, Κανάκη, θυμήθηκα ότι έχει καταγράψει λεπτομερώς τριακόσια πενήντα τοπωνύμια της περιοχής του χωριού του.
