» Θησαυρός λαογραφικός
Τα Χανιά έχουν χαρακτηρισθεί διεθνώς, πλέον, σαν ο τόπος των σπηλαίων και των φαραγγιών. Κυρίως όμως για τα σπήλαια διεκδικούν την πρώτη θέση με τον αριθμό αυτών, ανάλογα της εδαφικής έκτασης.
Το έτος 1995, και για λογαριασμό της Νομαρχίας Χανίων (Αλέκα Μαρκογιαννάκη) είχα καταρτίσει κατάλογο με 1.314 σπήλαια, αναλυτικά, ανά επαρχία, κοινότητα και χωριό. Σήμερα, πλησιάζουν τις 3.000 με όσα προστέθηκαν από έρευνες και κυρίως σε βάραθρα.
Μόνο στην Κεραμιανή κορφή Ψαρή, καταγράφηκαν 205 βάραθρα! Τα Χανιά έχουν το προνόμιο επίσης να έχουν τα δυο βαθύτερα βάραθρα της Ελλάδος και από τα σπουδαιότερα της Ευρώπης, αλλά και παγκοσμίως. Τον Γουργούθακα βάθους 1.208 μ. κατακόρυφου, και το Λιοντάρι 1.105 μ. στην ίδια περιοχή.
Ένας μεγάλος πλούτος στην υπόθεση αυτή, λαογραφικά είναι τα τοπωνύμια των σπηλαίων που δεν νομίζω κάποτε να υπάρξει κάποια έρευνα για μεγάλο χρονικό διάστημα, για το θέμα αυτό, αφού κάθε ονομασία θα έχει και κάποια ιστορία ή ιστορική αξία.
Παραθέτω εν συντομία, μια καταγραφή μου, που τις έχω ταξινομήσει σε τέσσερις κατηγορίες:
Α. ΘΡΥΛΟΙ – ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ – ΙΣΤΟΡΙΕΣ
Οι περισσότερες ονομασίες σπηλαίων (περισσότερα από διακόσια) έχουν την ρίζα τους σε όμορφους θρύλους και παραδόσεις που είναι αμέτρητοι στην ύπαιθρο των Χανίων σε ιστορίες πραγματικές ή αναμεμιγμένες με το θρύλο και το παραμύθι. Σε γεγονότα που συνέβησαν εις αυτά ή σε μυθικά όντα και δαιμονικά πλάσματα. Αυτά είναι και τα πλέον ενδιαφέροντα.
Αναφέρομαι σ’ αυτά ξεχωρίζοντας τα σε ομάδες ανάλογα με το θέμα ή το γεγονός που εκπροσωπεί το όνομά του. Βέβαια και στις άλλες κατηγορίες στις οποίες έχω αναφερθεί όπως από ονόματα ανδρών ή οικογενειών, φυτά, ζώα, Αγίους κ.λ.π., πολλά απ’ αυτά βασίζονται επίσης σε θρύλους, παραδόσεις και ιστορίες έτσι που οι ονομασίες πλέον από των μισών σπηλαίων συνολικά να αφορούν αυτές τις αιτίες.
1. ΜΕ ΟΝΟΜΑΤΑ ΓΥΝΑΙΚΩΝ
Πέρα από αυτά με ανδρικά ή συγγενικά ονόματα αρκετά είναι τα σπήλαια με γυναικεία ονόματα που προήλθαν από θρύλους, δολοφονία εις αυτά, διαμονή, χρήση ή ιδιοκτησία της περιοχής. Πλησιάζουν τα πενήντα και έχουμε π.χ.: Καντινότρυπα, τση Ραϊσμές, τση Παπαδοπούλας, τση Μπλάζιαινας, Γρε Σπηλιά, τση Φόνισσας, τση Μαντόνας, τση Φράγκισσας, τση Παπαδιάς, τση Βουτσάδαινας, τση Άθουσας, τση Καλής, τση Ειρήνης, Γυναικότρυπα κ.λπ.
2. ΔΑΙΜΟΝΟΙ – ΞΩΤΙΚΑ
Από θρύλους για δαιμονικά, ξωτικά, φαντάσματα και άλλα παρόμοια. Είναι γύρω στα 47 και έχομε: Δαιμονόσπηλιος, Δαιμονιάρης, Διάλυκας, του Διαόλου τ’ Αργαστήρι, Καταχανόσπηλιος, Νεραϊδόσπηλιος, του Ατσουπά, Δρακότρυπα, Δρακόλακκος, Ξωντικόσπηλιο, Τελωνότρυπα, Φανταξοσπηλιάρα κ.λπ.
3. ΣΑΡΑΚΗΝΟΙ & ΑΡΑΠΗΔΕΣ
Τα σχετικά με Σαρακηνούς, Αράπηδες και όμοια όπως, τω Σαρακηνώ η τρύπα, Σαρακήνα, του Σαλή η τρύπα, του Αράπη η τρύπα, Σαρακηνόσπηλιος, Αραπόσπηλιος, Ανάραιμη, Σκέντερη, Μουρτάρη, του Αλή η τρύπα κ.λπ., περίπου 32.
4. ΓΕΓΟΝΟΤΑ
Από γεγονότα ιστορικά ή άλλα που συνέβησαν μέσα στο σπηλιάρι. Αφορεσμένο σπηλιάρι, Φονές, των Εγγλέζω το σπηλιάρι, Ανταρτοσπηλιά, Αερά, Χαϊνόσπηλιος, Ανθρωπότρυπα, του Κανονιού, Ιταλικό κ.λπ., περίπου στα 42.
5. ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
Μια κατηγορία σπηλαίων που το όνομά τους δόθηκε από τους παλαιότερους επειδή υπήρχαν σ’ αυτά κάποια αρχαία κτίσματα, ευρήματα ή γενικά ίχνη από τους αρχαίους είναι και τα 18 σπήλαια με ονομασίες Ελληνικά, Ελληνόσπηλιος, του Ρωμιού η Τρύπα, Ελληνότρυπα κ.λπ., ορισμένα από τα οποία είναι λαξευτά.
6. ΚΑΛΟΓΕΡΩΝ
Ιστορίες αληθινές και παραδόσεις για ερημίτες που κάποτε έμεναν σε σπήλαια απόμερα, για να αφοσιωθούν στην περισυλλογή και την προσευχή, υποδηλώνουν οι σχετικές ονομασίες 14 σπηλαίων στα Χανιά. Τση Καλογρές ο σπήλιος, του Καλόγερου, κ.λπ.
Β. ΑΠΟ ΟΝΟΜΑΤΑ – ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ
Σπήλαια που φέρουν κάποιο ανδρικό κυρίως όνομα ή όνομα οικογένειας της περιοχής κυρίως, και αυτό γιατί είτε ανήκε σε χώρους ιδιοκτησίας των, ή διέμενε εκεί ο άνθρωπος που έδωσε το όνομά του ή είχε κάποια δραστηριότητα, κούρτα προβάτων, εργαστήριο σ’ αυτό κ.λπ. Μπορεί ακόμη να ‘χει γίνει και κάποιος φόνος αυτού του ατόμου εκεί ή να ‘χει σχέση με κάποιο θρύλο σχετικό με το όνομα. Αυτά ξεπερνούν τα 200 και αναφέρω μερικά από τα χαρακτηριστικά ονόματα: του Χαιρέτη το σπήλιο, του Κουκουβίτη, του Μπακλατζή τα κατσοπρίνια. Τω Μαρήδω ο σπήλιος και του Μιχαλίτση ο σπήλιος. Του Περαδώρου και του Λανιού. Πατερότρυπες, του Καντάρη στον Άη Γιάννη Σφακίων. Του Γιανναρογιώργη ο σπήλιος, του Παπαντώνη, και του Παπουτσοκωνσταντή. Μπαντουβόσπηλιος και του Μπελεγρή ο σπήλιος, και πολλά άλλα.
Γ. ΑΠΟ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ
1. ΓΕΩΛΟΓΙΑ
Τα σπήλαια που έλαβαν το όνομά τους από τη γεωλογική μορφή των, το σχήμα ή το σχηματισμό των κ.λπ. που ξεπερνούν τα 140. Παράδειγμα: Χώνος, Χώμα, Βούλισμα, Ανεμοσπηλιά, Θαφτός σπήλιος, Κατεβατή, Αγκρέμνακας, Τρύπες, Τρυπητή, Άκωλη (δηλαδή χωρίς τέρμα, συνήθως είναι βάραθρο), Σκώλακας, Δίπορος, Εφτάστομος, Χαλασμένο, Λάκκου κ.λπ.
2. ΦΥΣΙΚΟΣ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ
Από τον εσωτερικό των διάκοσμο (σταλακτίτες, σταλαγμίτες κ.λπ.) τα πετρώματα μέσα σ’ αυτά, ή τις αποχρώσεις ή τις ομοιότητες των κ.λπ. Αυτά βέβαια ίσως μπορούμε να πούμε ουσιαστικά υπάγονται στην κατηγορία που η ονομασία των αφορά την γεωλογία, αλλά επροτίμησα να τα αναφέρω χωριστά. Είναι περί τα 75, με χαρακτηριστικές ονομασίες όπως: Αλατσοσπηλιά, Μαρμαροσπηλιά, Στυλωτό σπηλιάρι, Ανηφόρας, Γαλανά σπηλιάρια κ.λπ.
3. ΣΠΗΛΙΑΡΙΑ
Είναι πολλά τα σπήλαια που η ονομασία τους παρέμεινε απλώς ο χαρακτηρισμός του γεωλογικού σχηματισμού των και δεν πήραν από άλλο τι κάποιο όνομα. Αυτά είναι συνήθως γνωστά ως Σπηλιάρα, Σπηλιαρίδια, Σπήλιο, Τρύπα κ.λπ.
4. ΝΕΡΟ
Το νερό άλλη κατηγορία, σχετική με αυτήν της γεωλογίας είναι όσα έλαβαν το όνομα απο την ύπαρξη εις αυτά νερού, πηγών, κ.λπ., όπως Νεροσπηλιά, Νερότρυπα, Λινοβροχιό, Κρυονερίδα, Στέρνα, Βρύσση κ.λπ., περίπου 37.
Δ. ΑΠΟ ΔΙΑΦΟΡΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΚΑΙ ΑΙΤΙΕΣ
1. ΑΓΙΩΝ
Ακολουθούν τα σπήλια που φιλοξενούν στο εσωτερικό τους εκκλησάκι κάποιου αγίου που σώζεται ακόμη ή που υπήρξε στο παρελθόν. Κάποιο εικονοστάσι ή έχουν το όνομα αγίου χωρίς να υπάρχει εις αυτά εκκλησία αλλά εκεί πραγματοποιήθηκε κάποιο γεγονός ή θαύμα σχετικό με τον Άγιο που έχει δώσει σ’ αυτό το όνομά του. Αυτά είναι περισσότερα από εκατό.
2. ΑΠΟ ΖΩΑ
Όσα πήραν το όνομά των από ζώα που είχαν τα σπήλαια αυτά σαν καταφύγιο, χώρο διαμονής ή που διατρεφόταν μέσα σ’ αυτά ή καμιά φορά που κάποιος σχηματισμός μέσα σ’ αυτά ομοιάζει με το ζώο. Είναι γύρω στα ενενήντα και κυρίως απο τα ζώα: Περιστέρες, Ζουριδόσπηλιος, Χοιρόσπηλιος, Αγριμότρυπα, Ποντικόσπηλιος, Γαϊδαροσπηλιά, Περδικόνερο, Μελισσόκηπος, Κορακιές, Λαχταρίδες (από τις νυχτερίδες), Φωκόσπηλιο και Σκυλότρυπα.
3. ΑΠΟ ΦΥΤΑ
Πήραν το όνομα από φυτά που είναι φυτρωμένα σε αφθονία στην είσοδο τους ή αναρριχητικά ή άλλα. Από φυτικά προϊόντα που ετοποθετούντο ή εφυλάσσοντο μέσα σ’ αυτά κ.λπ. Ξεπερνούν τα εξήντα, π.χ. Μαραθόσπηλιος, Κισσότρυπα, Αχυρόσπηλιος, Κουμαρόσπηλιος, Κρομμυδόσπηλιος, Γέρος Σκήνος, Κριθαρέ, Ελιδέ και άλλα.
4. ΑΠΟ ΧΡΗΣΗ
Από τη χρήση ενός σπηλαίου έχουν δοθεί αρκετά ονόματα σ’ αυτά όπως: Κούτρα, Μάντρα, Κριγιαρόκουτρα (γιατί βάζουν κατσίκια και πρόβατα), Λιοτριβείου, Μεταξόσπηλιος, Αργαστήρι, Καρβουνόλακκος, Αργαστηρόσπηλιος, Καμίνι, Τσικαλές (έφτιαζαν τσικάλια), Αλωνάκι, Χαϊνοσπήλιος (καταφύγιο ορμητήριο Χαΐνηδων), Καταφύγιο, κ.λπ. Είναι περίπου πενήντα έξι.
5. ΑΠΟ ΤΟΠΩΝΥΜΙΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ
Πήραν το όνομα από το τοπωνύμιο της περιοχής όπου ευρίσκεται το σπήλαιο όπως: Κακού Σκαλιού, Πόρος, Ρίζα, Τση Κεφάλας, Τσούνος κ.λπ.
6. ΤΑ ΓΕΡΜΑΝΙΚΑ
Μετά τον τελευταίο πόλεμο και τη Γερμανική κατοχή πολλά από τα υπόγεια τούνελ, τις γαλαρίες, τα πυροβολεία που είχαν διανοίξει οι κατακτητές με μαρτυρικές αγγαρείες των ντόπιων μπήκαν πλέον στους καταλόγους των τεχνητών λαξευτών σπηλαίων και μερικά καταγράφηκαν στην ιστορία και την παράδοση με την ονομασία, τα Γερμανικά ή των Γερμανών.
7. ΟΡΥΧΕΙΑ
Μια άλλη μικρή κατηγορία σπηλαίων, κυρίως λαξευτών, αρχαίων ή νεώτερων, είναι και αυτά που αποτελούν υπολείμματα από γαλαρίες ορυχείων και μεταλλείων ή από κατασκευές με τις οποίες προσπάθησαν να ανεύρουν κάποια ορυκτά. Περίπου 13 διακρίνονται με ονομασίες όπως, Σιδερόσπηλιος, Λατομείου, Λαύριο, Χρυσόσπηλιος, Χρυσόλακκος, Μεταλλείου κ.λπ. Πολλά επίσης και τα βάραθρα στα Λευκά Όρη χωρίς όνομα, και αυτά που χαρακτηρίζονται ακόμη με το όνομα που στα κρητικά αποδίδει το βάραθρο δηλαδή Ντάφκος (Τάφκος) ή απλώς Τρύπα.
