Τόσο μεγάλοι, μα τόσο διαφορετικοί

Η «Αναφορά στον Γκρέκο», το τελευταίο σπουδαίο έργο, μια μυθιστορία ή μια αυτοβιογραφία του Νίκου Καζαντζάκη προσδιορίζει ή και οριοθετεί μια προσέγγιση, μια συνάντηση, δύο μεγάλων Ελλήνων, δύο μεγάλων Κρητικών. Ο Νίκος Καζαντζάκης, ο μέγιστος της ελληνικής πεζογραφίας με τις πεντακόσιες ογδόντα (580) εκδόσεις στο εξωτερικό σε σαράντα (40) ξένες γλώσσες αναφέρεται στον μεγάλο ζωγράφο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο που άκμασε στην Ισπανία και έγινε γνωστός σε όλο τον κόσμο.
Πέρασαν βέβαια 2 – 3 αιώνες από το θάνατο του Ελ Γκρέκο για να κατανοήσουν οι Ευρωπαίοι ειδικοί την πραγματική αξία της τέχνης του και να τον αποδεχθούν οι απλοί πολίτες. Μπορεί σε αυτό να έπαιξε ρόλο το ότι η τεχνοτροπία του, η φιλοσοφία του θα έλεγα, ήταν εξπρεσιονιστική. Επίσης η νοοτροπία του ήταν κατά βάση νοοτροπία ανθρώπου μοναχικού. Όπως λέγεται, το ταλέντο τρέφεται στη μόνωση.
Πρέπει δε να προσθέσουμε σε όλα αυτά πως θεωρείται ότι το έργο του Ελ Γκρέκο επηρέασε τον Πικάσο, ότι ήταν προπομπός του κυβισμού του Πικάσο και ότι επηρέασε ακόμα και τους σουρεαλιστές. Έτσι κατανοούμε πόσο ήταν το έργο του καινοτόμο, αντικλασικό και εικονοκλαστικό και δύσκολα αποδεκτό στην εποχή του.
Συνήθως σε εμάς τους Έλληνες και ειδικά στους Κρητικούς, μας γεμίζει με ενθουσιασμό και μας αρκεί αυτή η διεθνής πλέον αναγνωρισμένη προσφορά των δύο σπουδαίων ανθρώπων της τέχνης, του Ελ Γκρέκο και του Καζαντζάκη και το ότι είναι δικοί μας άνθρωποι. Οι γονείς μάλιστα του Ελ Γκρέκο κατάγονταν από ένα χωριό του Νομού Χανίων, ενώ ο ίδιος γεννήθηκε στο Ηράκλειο το 1541.
Υπάρχει η «Αναφορά στον Γκρέκο», άρα συμπεραίνουμε ότι έγινε η συνάντηση του Καζαντζάκη με τον Θεοτοκόπουλο και καταλήγουμε αυθαίρετα ότι συνταιριάξανε ή ότι ίσως συνταυτίστηκαν φιλοσοφικά και καλλιτεχνικά. Άλλωστε είναι «εγγονός και παππούς». Γνωρίζουμε ότι ο Καζαντζάκης θαυμάζει τον Ελ Γκρέκο και παρακολουθεί την πορεία  της ζωής του και την εξέλιξη του έργου του. Είναι λάτρης και τακτικός επισκέπτης των μουσείων του κόσμου ο πολυταξιδεμένος αυτός άνθρωπος.
Μας είναι συνήθως αρκετά τα λαογραφικά και τα ιστορικά στοιχεία που υπάρχουν γι’ αυτούς του σπουδαίους Κρητικούς. Το δύσκολο όμως είναι να προσεγγίσουμε το έργο τους και την προσωπικότητά τους και να τους κάνουμε περισσότερο προσιτούς και κατανοητούς στις νεότερες γενιές. Το 2007 πενήντα χρόνια από το θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη δεν καταφέραμε ως Διεθνής Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη και παρά το ότι ο τότε υπουργός Πολιτισμού ήταν Κρητικός, να τον πείσουμε να ανακηρύξει το έτος αυτό ως έτος Νίκου Καζαντζάκη. Φέτος όμως γιορτάζεται το 2014 ως έτος αφιερωμένο στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Πέρασαν βέβαια τετρακόσια χρόνια (400) από το θάνατό του στις 7 Απριλίου 1614, στο Τολέδο της Ισπανίας, όπου έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του και όπου έγινε παγκόσμια γνωστός. Προφανώς, θα περιμένει πολύ ακόμα ο Καζαντζάκης για να έχει το δικό του έτος.
Προσωπικά δεν έχω αντιληφθεί μέχρι σήμερα τις σπουδαίες εκδηλώσεις που περίμενα να ήταν αφιερωμένες στο πολυσύνθετο έργο του Ελ Γκρέκο και την πολύπλευρη και βαθυστόχαστη προσωπικότητά του. Ίσως η Περιφέρεια Κρήτης ή οι Δήμοι της Κρήτης έχουν αναλάβει ή πρόκειται να αναλάβουν σχετική πρωτοβουλία. Θα μπορούσαμε στο μέλλον να ασχολούμαστε και να εορτάζουμε συγχρόνως τους δύο μεγάλους Κρητικούς, τους σπουδαίους αυτούς ανθρώπους της τέχνης. Η «Αναφορά στον Γκρέκο», μας δίνει αυτό το δικαίωμα, αυτή την ευκαιρία.
Ένας τρόπος καλύτερης προσέγγισης στο έργο και την προσωπικότητα των δύο αυτών Κρητικών, που μας κάνουν όλους περήφανους, στα πλαίσια μάλιστα ενός απλού άρθρου, είναι να τονίσουμε τις διαφορές που υπάρχουν στην προσωπικότητα και κατά συνέπεια στην έκφραση της δημιουργίας τους.
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ξεκινά από τον Χάνδακα, δηλ. το Ηράκλειο και πηγαίνει το 1567 στη Βενετία, ενώ το 1570 μετακομίζει στη Ρώμη. Στην Ιταλία έρχεται σε επαφή με τη ζωγραφική της Αναγέννησης, που τη γνωρίζει βέβαια από το Ηράκλειο. Από το Ηράκλειο φεύγει ως ολοκληρωμένος ζωγράφος, «μαΐστρος σγουράφος».  Το 1575 – 1576 εγκαταλείπει την Ιταλία και εγκαθίσταται στην Ισπανία, κατ’ αρχήν στη Μαδρίτη και από το 1577 οριστικά στο Τολέδο. Ιταλία και Ισπανία είναι δύο χώρες με πανίσχυρη τη Ρωμαιοκαθολική και αντιμεταρρυθμιστική εκκλησία και πανταχού παρούσα την Ιερά Εξέταση.
Ο Νίκος Καζαντζάκης ξεκινά κι αυτός από το Ηράκλειο και έχει ζήσει στην Αθήνα και την Αίγινα προτού καταλήξει το 1948 στην πόλη της Γαλλίας Αντίπολη (Antibes), την οποία ίδρυσαν οι Ίωνες, οι Φωκαείς και όπου έγραψε τα σπουδαιότερα μυθιστορήματά του, από τα οποία έγινε γνωστός σε ολόκληρο τον κόσμο. Μόνο το «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» (1946) δεν έχει γράψει στην Αντίπολη.
Υπάρχουν μεταξύ Ελ Γκρέκο και Καζαντζάκη μεγάλες διαφορές στον χαρακτήρα τους και στις πηγές της έμπνευσής τους. Ο Καζαντζάκης ζει και δρα μέσα στην κοινωνία. Εμπνέεται από τους κοινωνικούς και τους πολιτικούς αγώνες, όπως βέβαια και από την ίδια την ιστορία και τους ελληνικούς μύθους. Φαίνεται να έχει μετουσιώσει στη λογοτεχνία του τους ίδιους τους αγώνες του, την προσπάθειά του να κάμει τη σάρκα πνεύμα, την ίδια την πολύπλοκη φιλοσοφία του (Όμηρος, Βούδας, Μπερξόν, Νίτσε) και όλη την εμποδισμένη κοινωνική και πολιτική του δράση, αφού κατ’ αρχήν τείνει προς τη δράση.
Ο Καζαντζάκης πιστεύει ότι πάνω απ’ όλα είναι η πράξη. Γράφει προς τη Γαλάτεια «…ο αγώνας, ο κρίσιμος είναι η πράξη». Σε μια άλλη δική του, αυθεντική δηλαδή μαρτυρία, μας λέει για τον εαυτό του: «Με θεωρούν λόγιο, διανοούμενο, γραφιά! Και δεν είμαι τίποτα από αυτά. Τα δάχτυλά μου όταν γράφω δεν μελανώνονται, αιματώνονται. Θαρρώ πως δεν είμαι παρά μια απροσκύνητη ψυχή».
Ο Καζαντζάκης μας θυμίζει τον μέγιστο φιλόσοφο Πλάτωνα, που μόνο όταν δεν τον έκαμε δεκτό η πολιτική ζωή της Αθήνας και μόνο κάτω από την επίδραση του Σωκράτη κατέληξε στη φιλοσοφία. Ο Καζαντζάκης μαζί με την ποίησή του, τα ταξιδιωτικά του, τα δοκίμια του τα φιλοσοφικά και τα μυθιστορήματά του, μας κληροδότησε και μια τεράστια παράδοση ενός ασταμάτητου αγώνα. Ας μην ξεχνάμε όμως και τον Βιτσέντζο Κορνάρο που μας λέει ότι από όλα τα προτερήματα του ανθρώπου τα λόγια έχουν τη χάρη. Έτσι κι αλλιώς ο Καζαντζάκης είναι ένα τεράστιο πνευματικό ανάστημα. Ο Γεώργιος Παπανδρέου είπε τότε ότι «ο Καζαντζάκης έχει μυαλό από τα μαλλιά μέχρι τα πόδια, ακόμη και τα κόκκαλά του έχουν μυαλό».
Ο Καζαντζάκης είναι ασυμβίβαστος προς το κοινωνικό και πολιτικό συντηρητικό, κατεστημένο της εποχής του. Ενώ μάλιστα είναι ένθεος, είναι ασυμβίβαστος και προς την εξουσία της εκκλησίας. Μας λέει ο Παλαμάς ότι ο Καζαντζάκης προτιμά την ποίηση της θρησκείας από την εξουσία της εκκλησίας. Προτάθηκε επανειλημμένα για το Nobel λογοτεχνίας. Δεν τον υποστήριξε η κυβέρνηση. Δεν πρόλαβε να το πάρει.
Αντίθετα και αντίστροφα με τον Καζαντζάκη ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος είναι κατά βάση μοναχικός στην καλλιέργεια της μεγαλοφυούς τέχνης του. Είναι μυστικοπαθής. Λέγεται ότι τέλεσε έναν μυστικό γάμο στην Ιταλία και γι’ αυτό δεν μπόρεσε αργότερα να παντρευτεί στην Ισπανία την μητέρα του γιου του, τη Χερόνιμα δε Λας Κουέβας. Η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία δεν επέτρεπε το διαζύγιο. Εξαρχής πιστεύει ότι ο μοναδικός προορισμός του είναι η τέχνη, η ζωγραφική. Χαράσσει μια και καλή, καθαρά και ξάστερα την πορεία της ζωής του. Ο Ελ Γκρέκο είναι πρόθυμος να συμβιβαστεί με την εκάστοτε πολιτική εξουσία. Θέλει να κάμει τα πορτρέτα των βασιλιάδων της Ισπανίας. Είναι πρόθυμος να συμβιβαστεί με την πανίσχυρη Ρωμαιοκαθολική εκκλησία και γι’ αυτό στην Ιταλία γίνεται από ορθόδοξος, καθολικός. Είναι πρόθυμος, για την επιβίωσή του και την εξασφάλιση της εξελικτικής πορείας της καλλιτεχνικής του δημιουργίας, να συμβιβαστεί με την ίδια την Ιερά Εξέταση. Πώς αλλιώς να εξηγήσουμε ότι κάνει το πορτρέτο του μεγάλου ιεροεξεταστή που ονομάζεται… Γκεβάρα. Τα θέματα των περισσότερο γνωστών πινάκων του είναι κυρίως θρησκευτικά και εκκλησιαστικά. Ίσως για τον Ελ Γκρέκο ισχύει το αρχαιοελληνικό δόγμα «η τέχνη για την τέχνη».
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος  στο έργο του, στους πίνακές του συνδυάζει την πνευματικότητα της Βυζαντινής τέχνης, τα έντονα χρώματα και την εκφραστικότητα των έργων της Αναγέννησης, όπως βέβαια και την υπερβατικότητα, την εσωτερικότητα και τον ψυχισμό της ισπανικής τέχνης. Η μυστικοπάθεια των Ισπανών τον βοήθησε να καλλιεργήσει την ψυχολογική εμβάθυνση των ανθρώπινων χαρακτήρων. Είναι πραγματικά ένας βαθυστόχαστος, εμπνευσμένος και μεγαλοφυής ζωγράφος. Πρέπει βέβαια να προστεθεί στο τέλος ότι ο Ελ Γκρέκο, όταν του δινόταν η ευκαιρία μιλούσε ελληνικά και ότι βοηθούσε τους Έλληνες που είχαν ανάγκη. Υπόγραψε σε πολλά έργα του με υπερηφάνεια «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Κρης εποίησε».
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος και ο Νίκος Καζαντζάκης είναι πλέον μυθικά πρόσωπα της ελληνικής τέχνης. Δεν είναι μόνο το έργο τους μυθικό. Ως προσωπικότητες είναι και οι ίδιοι μυθικοί. Υπερβαίνουν το ίδιο το έργο τους. Για τους θαυμαστές τους είναι μαγευτικοί.
Τελειώνοντας πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Π. Πρεβελάκης, που είχε και μια εκτεταμένη αλληλογραφία με τον Καζαντζάκη, είναι μελετητής του έργου του Καζαντζάκη αλλά και του έργου του Θεοτοκόπουλου. Ο Πήτερ Μπιν είναι ο εγκυρότερος σύγχρονος αναλυτής για τον Καζαντζάκη. Ο Ν. Παναγιωτάκης μελέτησε την Κρητική περίοδο της ζωής του Ελ Γκρέκο. Σπουδαίος μελετητής για τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο είναι και ο Χρύσανθος Χρήστου, όπως και πολλοί άλλοι.
Ένα ρητό λέει ότι μπροστά στο Θεό, που είναι ο άπειρος χρόνος, όλοι έχουν την ίδια ηλικία. Υπάρχουν όμως και οι εξαιρέσεις στην ανθρώπινη ιστορία. Για τον Θεοτοκόπουλο και τον Καζαντζάκη, ο χρόνος μετριέται με την αιωνιότητα και την αθανασία.