Δεν γνώριζαν τη λέξη οικολογία, δεν είχαν ακούσει τίποτα από τους σύγχρονους προβληματισμούς για το περιβάλλον κι όμως ζούσαν σε αρμονία με τη φύση, απέδιδαν ιερότητα στη γη, σέβονταν τις πηγές και καθαγίαζαν τον χώρο τους με τελετουργίες στις οποίες συμμετείχε σύσσωμη η κάθε κοινότητα. Ο λόγος για τους ανθρώπους της προβιομηχανικής εποχής, όπως φανερώνει το παράδειγμα της Κρήτης και όπως αποκαλύπτει μια εντυπωσιακή έκθεση φωτογραφίας που γίνεται αυτές τις μέρες στη Δημοτική Πινακοθήκη Ηρακλείου (Βασιλική Αγίου Μάρκου) με τίτλο «Κρήτη, Νήσος Λαλέουσα. Τελετουργίες και έθιμα που δεν έσβησε ο χρόνος». Μέσα από 120 «ομιλούσες» φωτογραφίες του βραβευμένου συγγραφέα και δημοσιογράφου Νίκου Ψιλάκη αναδεικνύεται η άρρηκτη σχέση του λαϊκού πολιτισμού με το περιβάλλον και η ενσυνείδητη οικολογική συμπεριφορά των αγροτικών κοινωνιών. Πρόκειται για μια προσπάθεια καταγραφής, φωτογραφικής τεκμηρίωσης και μελέτης του εθιμικού πλούτου της Κρήτης που διαρκεί περισσότερο από 40 χρόνια και περιλαμβάνεται σε έναν ογκώδη τόμο που κυκλοφόρησε πριν από λίγες βδομάδες με τον τίτλο «Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη – Έθιμα στον κύκλο του χρόνου».
Συναντήσαμε τον κ. Ψιλάκη στην έκθεση και συζητήσαμε μαζί του ξεκινώντας από τις φωτογραφίες που απεικονίζουν υπαίθριες τελετουργίες, άλλες μέσα σε ελαιώνες, άλλες δίπλα σε πηγές, κάτω από ιερά δέντρα, ακόμη και μέσα στη θάλασσα. Τον ρωτήσαμε τι έχουν να διδάξουν αυτές οι εθιμικές πρακτικές στον σύγχρονο άνθρωπο:
«Τον σεβασμό στη φύση και την αρμονική συνύπαρξή του με τον φυσικό κόσμο. Μέχρι και πριν από μισό αιώνα οι Κρήτες χρησιμοποιούσαν ακόμη το ησιόδειο άροτρο για να οργώνουν τη γη τους και είχαν συναίσθηση των δικών τους μικρών δυνάμεων σε σύγκριση με την παντοδυναμία της φύσης. Ο άνθρωπος της προβιομηχανικής εποχής δεν ένιωθε επικυρίαρχος αλλά κομμάτι του φυσικού κόσμου από τον οποίο εξαρτιόταν η επιβίωσή του. Αυτό ακριβώς δείχνουν τα έθιμα λαϊκής λατρείας, αυτό φανερώνουν και οι φωτογραφίες που αποτυπώνουν καθαγιασμούς του χώρου, τελετουργίες που επισφραγίζουν την ιερότητα των υδάτων, λιτανείες σε περιόδους παρατεταμένης ανομβρίας, εθιμικές απαρχές (προσφορές των πρώτων καρπών σε προστάτες αγίους), λατρεία σε σύγχρονα ιερά κορυφής και άλλα. Στις τελετουργίες καθαγιασμού του χώρου βλέπουμε ανθρώπους που κρατώντας τις εικόνες των αγίων και τα ιερά λάβαρά τους σχηματίζουν νοερούς προστατευτικούς κύκλους γύρω από γεωγραφικά όρια των κοινοτήτων τους. Σε άλλες φωτογραφίες βλέπουμε καθαρά τη σχέση των αγροτικών κοινωνιών με τα δέντρα, σχέση που προσλαμβάνει συχνά συμβολικές – τελετουργικές προεκτάσεις. Έχω δει ανθρώπους να αγκαλιάζουν τα δέντρα, να τα θυμιάζουν, να κρεμούν τάματα στα κλαδιά, να ανάβουν καντήλια στις ρίζες τους. Είναι τα δέντρα που ταυτίζονται με κάποιον άγιο της εκκλησίας και που ακόμη και οι σημερινοί προσκυνητές τα περιβάλλουν με σεβασμό. Και επειδή κάποιοι δεν θα κατανοήσουν το βαθύτερο νόημα αυτών των τελετουργικών πρακτικών, ίσως και να τα θεωρήσουν “ειδωλολατρικά”, θα τονίσω ότι στο επίκεντρο της λατρείας δεν βρίσκεται το δέντρο αλλά ό,τι αυτό εκφράζει, συμβολίζει και αντιπροσωπεύει. Αγία Μυρτιά, Δρυς της Αγίας Παρασκευής, Μηλίτσα του Τιμίου Σταυρού… Σε μια βουνοκορφή, εκεί όπου υπήρχε κάποτε μινωικό ιερό κορυφής και σήμερα είναι χτισμένο με ξερολιθιά το ξωκλήσι του Σταυρού, ο ιερέας μοιράζει μαζί με το αντίδωρο τους μικρούς καρπούς του ιερού δέντρου, κάτι σαν πολύ μικρά μήλα» ανέφερε ο κ. Ψιλάκης στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, τονίζοντας ότι πολλά από τα έθιμα που έχει απαθανατίσει αυτά τα 40 χρόνια βρίσκονται σήμερα σε υποχώρηση και άλλα έχουν ήδη ξεχαστεί.
Η απόλυτα συνειδητοποιημένη οικολογική στάση ζωής εκφραζόταν στον καθημερινό βίο των ανθρώπων, σημείωσε ο Νίκος Ψιλάκης αναφερόμενος στην κυκλική οικονομία που εφάρμοζαν τα νοικοκυριά, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον χοίρο των Χριστουγέννων που τρεφόταν με τα περισσεύματα της δικής τους τροφής και με είδη που δεν κατανάλωναν οι ίδιοι, όπως υποβαθμισμένα φρούτα ή ακόμη και βελανίδια από τις δρύες που αφθονούσαν κάποτε στο νησί. Σε μια μεγάλη σειρά φωτογραφιών εικονίζονται σκηνές από λιτανείες για την πρόκληση βροχής και σ’ αυτές, όπως τονίζει ο δημιουργός τους, δεν προσπάθησε να απεικονίσει μόνο το ίδιο το γεγονός αλλά τον εσώτατο κόσμο των ανθρώπων, την αγωνία και την ψυχική τους ένταση.
«Σε περιόδους παρατεταμένης ανομβρίας», λέει ο Νίκος Ψιλάκης, «οι κάτοικοι του κάθε οικισμού παίρνουν τις εικόνες μαζί με όλα τα ιερά σύμβολα και περπατούν στη φρυγμένη γη τους. Σε παλαιότερες εποχές οι ιερές αυτές πορείες διαρκούσαν ακόμη και ολόκληρη βδομάδα και περιελάμβαναν ολόκληρες γεωγραφικές ενότητες όπως, για παράδειγμα, γινόταν στο Οροπέδιο Λασιθίου. Είμαι τυχερός που πρόλαβα να τις μελετήσω και να τις καταγράψω με τον φακό μου γιατί είδα το ανθρώπινο δέος και την ανθρώπινη ένταση, γιατί ένιωσα τη δύναμη της αρχέγονης πίστης, γιατί παρακολούθησα τις ποικίλες αυθόρμητες εκδηλώσεις εκείνων που συμμετείχαν. Ομολογώ ότι δεν ήμουν ο ξένος ή ο απλός και αμέτοχος παρατηρητής αλλά ο βιωματικός γνώστης· με τους ανθρώπους αυτούς μοιραζόμασταν την ίδια κουλτούρα και τις ίδιες αγωνίες. Στις σχετικές φωτογραφίες βλέπουμε γυναίκες και άντρες γονατισμένους στην κατάξερη γη, άλλους να σηκώνουν τα μάτια ψηλά κοιτάζοντας παρακλητικά τον ουρανό, άλλους να καρφώνουν αναμμένα κεριά στο έδαφος και άλλους να φιλούνε το χώμα. Καθένας έκανε ό,τι νόμιζε ότι θα συνέβαλε προς την επίτευξη του κοινού σκοπού».
Την έκθεση του Νίκου Ψιλάκη, που θα είναι ανοιχτή για το κοινό έως τις 8 Δεκεμβρίου, έχουν ήδη επισκεφθεί 13-14 χιλιάδες άνθρωποι, με τη ροή να είναι συνεχής και εντυπωσιακό στοιχείο το γεγονός ότι οι επισκέπτες παραμένουν για ώρα, «διαλέγονται με την κάθε εικόνα, συζητούν, ανατρέχουν σε δικά τους βιώματα, ακόμη και δακρύζουν διαπιστώνοντας ότι κάποια από αυτά που εικονίζονται βρίσκονται σήμερα σε μαρασμό» όπως τόνισε ο κ. Ψιλάκης, για να προσθέσει ότι μέσα από αυτήν την έκθεση ήθελε να παρουσιάσει «μιαν άλλη όψη της Κρήτης, μιαν άλλη όψη της Ελλάδας, αφού σε όλη τη χώρα κοινά πράγματα συμβαίνουν. Βρισκόμαστε σε μια μεταιχμιακή εποχή».
«Επιλέξαμε όσα νομίζουμε ότι θα συνθέσουν μια κατά το δυνατόν πληρέστερη εικόνα της κρητικής ιδιαιτερότητας. Τη λατρεία στις κορυφές των βουνών, τη σύνδεσή της με τον φυσικό κόσμο, τα ιερά δέντρα που βρίσκονται διάσπαρτα στο νησί, τα νεκρόδειπνα, τις τελετουργίες που έχουν στο επίκεντρό τους τα οικόσιτα ζώα ή και τα μεγάλα κοπάδια, τον τρόπο με τον οποίο ο λαϊκός άνθρωπος απευθύνεται στη θεότητα ή και διαλέγεται με τη θεότητα. Οι γυναικείες πλεξούδες που κρέμονται στις εικόνες αποτελούν ένα τέτοιο δείγμα».
Σε ό,τι αφορά την παράδοση, ο βραβευμένος συγγραφέας και δημοσιογράφος εξήγησε ότι οι περισσότεροι νομίζουν ότι σημαίνει προσκόλληση σε παρωχημένες εποχές, όμως δεν είναι έτσι.
«Παράδοσή μας είναι να πατάς τα πόδια στη γης και να στρέφεις το βλέμμα ψηλά, να εμπνέεσαι από το παρελθόν, από τις αξίες, από το ήθος, από όλα εκείνα που χαρακτήρισαν των πολιτισμό μας και να σχεδιάζεις το μέλλον» είπε ο Νίκος Ψιλάκης που, υποδεχόμενος στην έκθεση μαθητές από διάφορα σχολεία της πόλης και μιλώντας μαζί τους, διαπιστώνει «πόσο κενό αφήνουμε σήμερα πίσω μας» και πως «είναι σαν να προσπαθούμε να προχωρήσουμε σε μια καινούργια εποχή και σε μια μοντέρνα κουλτούρα διαγράφοντας το παρελθόν ή, έστω, μεγάλα κομμάτια του».
Καταλήγοντας ο κ. Ψιλάκης είπε για την παράδοση και την αναγκαιότητα να μην λησμονηθεί: «Φοβάμαι ότι κάθε μέρα χάνουμε την επαφή με την αρχέγονη ανθρώπινη εμπειρία με αποτέλεσμα να αποχρωματίζεται διαρκώς η συλλογική κοινωνική μνήμη. Και μιλάμε για μνήμη αιώνων κι αιώνων, χιλιετιών τελικά. Δεν είμαι εκπαιδευτικός και δεν θα μπορούσα να γνωρίζω σε βάθος τι γίνεται, αλλά η εμπειρία όλων τούτων των χρόνων με κάνει να πιστεύω ότι απουσιάζει σήμερα η ουσιαστική επαφή με τον λαϊκό πολιτισμό, οι προσεγγίσεις του μου φαίνονται επιφανειακές και ανούσιες έτσι ώστε να εγγράφεται στη μνήμη μόνο το εξωτερικό του περίβλημα, μάλλον με τρόπο ασαφή και αυτό, δηλαδή χωρίς το βαθύτερο νόημά του».
*Φωτογραφίες
1. Άνθρωποι γονατισμένοι στην κατάξερη γη. Λιτανεία ανομβρίας.
2. Λιτανεία ανομβρίας.
3. Η ευλογία των κοπαδιών στη γιορτή του Αγίου Γεωργίου.
4. Το «αρμύρισμα» των αιγοπροβάτων στη γιορτή της Ανάληψης.
