Τουρκοκρητικοί ή Κρητότουρκοι;

Ἡ Γραμματικὴ τόσο τῆς ἀρχαίας ὅσο καὶ τῆς νέας ἑλληνικῆς διδάσκει ὅτι τὰ σύνθετα ὀνόματα χωρίζονται σὲ ἀντικειμενικά, κτητικά, παρατακτικὰ καὶ προσδιοριστικά. Ἀφήνω τὶς τρεῖς πρῶτες ὁμάδες καὶ ἑστιάζω στὴν τελευταία.

Στὰ σύνθετα αὐτῆς τῆς ὁμάδας τὸ πρῶτο συνθετικὸ εἶναι προσδιορισμὸς στὸ δεύτερο. Πικραμύγδαλο εἶναι τὸ πικρὸ ἀμύγδαλο, λαχανόκηπος ὁ κῆπος μὲ λάχανα, κάτασπρος ὁ τελείως ἄσπρος, ἀγριολούλουδο τὸ ἄγριο λουλούδι κ.λπ. Καὶ στὴν ἀρχαία: ἀκρόπολις εἶναι ἡ «ἄκρα πόλις», θεογονία ἡ «θεῶν γένεσις», πολύκλωνος «ὁ πολλοὺς κλώνους ἔχων», ὁλόλευκος ὁ «κάτασπρος». Μέσα ἀπὸ σύνθετα στὰ ὁποῖα τὸ δεύτερο συνθετικὸ ἔχει τὴν ἴδια ἀκριβῶς μορφὴ φαίνεται πιὸ καθαρὰ ἡ ἐν λόγω σημασία: Τουρκοκρατία, Ἀραβοκρατία, Ἑνετοκρατία, δημοκρατία εἶναι λέξεις ποὺ ἀντιστοίχως δηλώνουν ὅτι ἡ «ἐπιβολή», ἡ «κυριαρχία» (ἡ ἔννοια τῆς ὁποίας βρίσκεται στὸ δεύτερο συνθετικὸ) εἶναι τῶν Τούρκων, τῶν Ἀράβων, τῶν Ἑνετῶν, τοῦ δήμου. Οἱ λέξεις ὁπλομαχία, ὁδομαχία, ἀερομαχία, ναυμαχία, λογομαχία, ταυρομαχία δηλώνουν ὅτι ἡ «μάχη» γίνεται μὲ ὅπλα, στὸ δρόμο, στὸν ἀέρα / μὲ ἀεροπλάνο, μὲ πλοῖα, μὲ λόγια, μὲ ταῦρο. Ὁ λόγος, δηλαδή, εἶναι γιὰ αὐτὸ ποὺ δηλώνει τὸ δεύτερο συνθετικό.
Σὲ δημοσίευμά του στὰ Χ. Ν. (17.3.2020, 21-28) ὁ κ. Μιχ. Κατσανεβάκης χρησιμοποιεῖ τὸν ὅρο «Κρητότουρκοι» ἀντὶ τοῦ καθιερωμένου «Τουρκοκρητικοί». Ἂν καὶ μὲ τὴν πρώτη ματιὰ φαίνεται νὰ πρόκειται γιὰ σχολαστικισμό, παρατίθεται διαφορά, οὐσιώδης κατὰ τὸν συγγραφέα, ἀλλὰ καὶ κατὰ τὴ δική μου ἄποψη, ἀνάμεσα στοὺς δύο ὅρους. Ἀντιγράφω: «…Το να τους γράφουν ή να τους αποκαλούν ορισμένοι Τουρκοκρητικούς, μπερδεύουν τον κόσμο και δίνουν στον άλλο να καταλάβει ότι ήσαν κάποιοι Τούρκοι που είχαν έρθει στην Κρήτη άποικοι από την Μικρά Ασία, την… Κωνσταντινούπολη ίσως και την … Άγκυρα!…». Ἀν ὅμως αὐτὸ καταλαβαίνει ὅποιος ἀκούει τὴν ἐπίμαχη λέξη, καταλαβαίνει λάθος!
«Τουρκοκρητικὸς» (μὲ βάση ὅσα σημειώθηκαν γιὰ τὴ σημασία τῶν συνθέτων) εἶναι ὁ Κρητικὸς ποὺ ἔχει περάσει στὴν πλευρὰ τῶν Τούρκων, ἔχει ἐκτουρκισθεῖ. Ἀντίθετα, «Κρητότουρκος» εἶναι ὁ Τοῦρκος ὁ ὁποῖος ἔχει «γίνει» Κρητικὸς ἤ, ἔστω, κατοικεῖ στὴν Κρήτη. Ἡ σημασία δηλαδὴ τῶν δύο ὅρων εἶναι ἡ ἀκριβῶς ἀντίθετη (ἢ ἀντίστροφη) ἀπὸ αὐτὴν μὲ τὴν ὁποία τοὺς χρησιμοποιεῖ ὁ κ. Κατσανεβάκης. Ὁ ὁποῖος, μάλιστα, τονίζει ὅτι «… δεν ήταν απλώς Κρήτες Μουσουλμάνοι, ήταν Κρήτες Μουσουλμάνοι με Τουρκική εθνική συνείδηση». Ὁ λόγος δηλαδὴ εἶναι γιὰ «ΚΡΗΤΕΣ» – ὄχι γιὰ Τούρκους – στοὺς ὁποίους προσάπτεται μία ἰδιότητα. Καὶ ἡ λέξη αὐτή, «ΚΡΗΤΕΣ», ἔχει θέση δεύτερου συνθετικοῦ στὴ νέα (σύνθετη) λέξη ἀφήνοντας γιὰ πρῶτο συνθετικὸ τὴ λέξη ἀπὸ τὴν ὁποία προσδιορίζεται. Θυμίζω ἀκόμη ὅτι μὲ τὴ λέξη Τοῦρκος γιὰ πρῶτο συνθετικό, καὶ μὲ τὴν ἴδια λειτουργία, ἔχουμε μεταξὺ ἄλλων τὶς λέξεις Τουρκαλβανός, Τουρκαρβανίτης, τουρκογενής, Τουρκοκύπριος, τουρκολόγος (βλ. λεξικὸ Μπαμπινιώτη).
Γλωσσικοῦ, καθαρά, περιεχομένου ἡ ἀναφορὰ στὸ θέμα. Συνδέεται ὅμως μὲ τὴν τοπικὴ Ἱστορία καὶ μὲ γεγονότα ἢ καταστάσεις τὸ στίγμα τῶν ὁποίων παραμένει πολὺ ἔντονο. Προεκτείνοντας ὅσα ἔγραψα παραπάνω θὰ σταθῶ σὲ τρεῖς λέξεις: Κρῆτες, Τοῦρκοι, Μουσουλμάνοι. Εἶναι περιττὴ ὁποιαδήποτε ἀναφορὰ στὴ σημασία τους – ποιός δὲν τὴν γνωρίζει… Ὅμως, πρέπει νὰ τὶς δοῦμε στὸ ἱστορικὸ πλαίσιο καὶ σὲ σχέση μὲ τοὺς ὅρους γιὰ τοὺς ὁποίους γίνεται λόγος.
Μουσουλμάνος εἶναι, βέβαια, αὐτὸς ποὺ ἔχει τὴν ὁμόλογη πίστη. Γυρίζοντας ὅμως πίσω, στὰ χρόνια τῆς σκλαβιᾶς, θὰ διαπιστώσουμε ὅτι ἡ λέξη εἶχε τὴν ἴδια σημασία μὲ τὴ λέξη Τοῦρκος. Γιὰ τοὺς Χριστιανοὺς ποὺ ἄφηναν τὴν πίστη τους ἔλεγαν πὼς «τούρκεψαν» (ἀκόμη καὶ σήμερα ἀκούγεται ἡ λέξη σὲ περιπτώσεις ποὺ κάποιος Χριστιανὸς παραμελεῖ τὰ θρησκευτικὰ καθήκοντά του. Κάποιοι τὴ θυμήθηκαν πρόσφατα με τὸ ἀναγκαστικὸ κλείσιμο τῶν ἐκκλησιῶν). Ἡ πρώτη, λοιπόν, σημασία, ἡ ἀρχική, τοῦ σύνθετου «Τουρκοκρητικὸς» ἦταν «ὁ Κρητικὸς ποὺ ἀλλαξοπίστησε»: Ὅποιος ἔκανε αὐτὴν τὴν κίνηση ἦταν ἀναγκασμένος νὰ προσαρμόσει τὴ ζωή του μὲ ὅλα ὅσα ὅριζε καὶ ἐπέβαλλε ἡ νέα γιὰ αὐτὸν θρησκεία. Σιγὰ σιγὰ γινόταν καὶ «Τοῦρκος» στὴ συνείδησή του ξεχνώντας τὴν ἐθνικὴ καταγωγή του. Ἂν αὐτὸ τὸ προβάλουμε σὲ βάθος ἱστορικοῦ χρόνου, εὔκολα θὰ διακρίνουμε τὸ πῶς ἕνας κατὰ τὴν καταγωγὴ «Κρητικὸς» ἔγινε «Τοῦρκος», ἦταν πλέον, μὲ μιὰ λέξη, «Τουρκοκρητικός».
Ἡ λέξη περιλαμβάνεται καὶ στὸ λεξικὸ Μπαμπινιώτη, μὲ συνεσταλμένη σημασία: «καθένας από τους ελληνόφωνους μουσουλμάνους της Κρήτης, οι οποίοι μετά το 1922 εγκατέλειψαν το νησί και μεταφέρθηκαν στην Τουρκία». Ὁ ὅρος αὐτός, δηλαδή, δὲν συσχετίζεται μὲ τὴ χρονικὴ περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας στὴν Κρήτη ἀλλὰ μὲ τμῆμα τοῦ τουρκικοῦ πληθυσμοῦ, κύριο γνώρισμα τοῦ ὁποίου ἦταν τὸ ὅτι προερχόταν ἀπὸ τὴν Κρήτη. Θέτει δὲ ὡς κριτήριο ὄχι τὴν ἐθνικὴ καταγωγὴ ἀλλὰ τὴ γλώσσα.
Ὁ κ. Κατσανεβάκης ἐπικαλεῖται τὸν Κ. Φουρναράκη καὶ τὸν Ν. Ἀγγελῆ, οἱ ὁποῖοι, ὅπως γράφει, ἀποδοκιμάζουν τὸν ὅρο «Τουρκοκρητικός». Δὲν ἔχω ὑπόψη μου τί ὑποστήριξε ὁ δεύτερος. Ὁ Κωνστ. Γ. Φουρναράκης εἶχε ἐκδώσει τὸ 1929, μὲ τίτλο «Τουρκοκρῆτες», βιβλίο στὸ ὁποῖο δὲν ἀναφέρεται κάποια διαφωνία του μὲ τὴν ἐπίμαχη λέξη. Καὶ μόνο τὸ ὅτι τὴ χρησιμοποίησε ὡς τίτλο εἶναι ἀρκετὸ (δὲν γνωρίζω ἂν ἀργότερα ἀναθεώρησε). Σημειώνω ὅτι γιὰ τὴν περίοδο τῆς Ἑνετοκρατίας χρησιμοποιεῖ τὸν παρόμοιο ὅρο «Ἑνετοκρῆτες». Ἐπὶ πλέον, εἶναι εὔλογο νὰ ἀναρωτιέται κανεὶς γιὰ τὸ πῶς τὸ «λάθος» δὲν ὑπέπεσε στὴν ἀντίληψη σειρᾶς ἐπιστημόνων οἱ ὁποῖοι ἀσχολήθηκαν μὲ τὸ συγκεκριμένο θέμα, τὸ μελέτησαν καὶ ἔγραψαν ὅ,τι ἔγραψαν (παραπέμπω, πρόχειρα, στὸν ΙΕ’ τόμο, σελ. 118 καὶ 461, τῆς Ἱστορίας τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους τῆς ἘκδοτικῆςἈθηνῶν).
Ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενο τοῦ (πολὺ χρήσιμου) δημοσιεύματος ποὺ ἔδωσε τὴν ἀφορμὴ γιὰ τὸ σημερινὸ σημείωμα, προσθέτω ὅτι εἶναι ἄξιος θαυμασμοῦ ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο ὁ Νικ. Σταυράκης διενήργησε τὴν ἀπογραφὴ στὴν Κρήτη καὶ δημοσίευσε τὸ 1881 τὰ ἀποτελέσματά της. Πρέπει ὅμως μὲ προσοχὴ νὰ χρησιμοποιοῦνται ἀποσπασματικὰ λεπτομέρειες, προκειμένου νὰ μὴν προκύψει στρεβλὴ εἰκόνα γιὰ τὸ σύνολο. Σὲ κάθε περίπτωση, τόσο τὰ ἐπὶ μέρους ὅσο καὶ τὰ συνολικὰ στοιχεῖα της ἀποτυπώνουν τὴ δημογραφικὴ εἰκόνα τῆς Κρήτης σὲ μιὰ ἐποχὴ κατὰ τὴν ὁποία οἱ μεταβολὲς ἦταν συχνὸ φαινόμενο σὲ ἕνα πεδίο μὲ μεγάλη ρευστότητα.
Μὲ τὴν εὐκαιρία, σημειώνω ὅτι τὰ (προσδιοριστικὰ) σύνθετα τῆς καθημερινῆς ὁμιλίας ἀκολουθοῦν τὸν κανόνα ποὺ προενέφερα. Εἶναι δὲ ἄξιο προσοχῆς τὸ ὅτι καὶ στὰ σύνθετα τοῦ ἰδιώματος (παρὰ τὸ ὅτι πρόκειται γιὰ δημιουργήματα ἀνθρώπων χωρὶς εἰδικὲς γνώσεις) συμβαίνει τὸ ἴδιο. Λίγα παραδείγματα: μεσοδόκι, δισκάφισμα, καστανοκουβάρα, γεροντομοίρι, ξενομπάτης, λυχνοστάτης, πρωτοράκι, λαηνοστάτης, ξεροτρόχαλος, κοκκινομπέτης, ξινόχοντρος. Ἀπὸ τὸ τοπωνυμικό μας: ἀσπροσυκιά, ξιναχλάδα, βρωμόβρυση, μονοδένδρι, μακρυπέζουλο, δρομόνερο, γιδότοπος, κοπανόπετρα, μεγαλόρυακο, ψειρομούρελα. Ἀπὸ τὸ ριζίτικο τραγούδι: σφακολούλουδο, γλυκομηλιά, χαμολάγκαδα. Παρ’ ὅλα αὐτά, δὲν πρέπει νὰ ὑπάρχει ἡ ἐντύπωση ὅτι οἱ γλωσσικοὶ κανόνες καὶ νόμοι εἶναι ἄτεγκτοι. Αὐτὸ πιστοποιεῖται καὶ ἀπὸ τὸ ὅτι βρίσκουμε σύνθετα ποὺ προκαλοῦν (τουλάχιστον στὴν ἀρχὴ) ἀπορία ἢ καὶ ἔκπληξη γιὰ τὴ μορφὴ ποὺ ἔχουν ἢ καὶ γιὰ τὰ συνθετικά τους: πονοκέφαλος, ξεροτήγανο, πορτογύρης, ἱπποπόταμος, βατραχοπέδιλα, ἀστροπελέκι, διαστημόπλοιο, ποντικοφάρμακο. Πρόκειται ὅμως γιὰ θέμα ποὺ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ χωρέσει σὲ σύντομο ἄρθρο στὴν ἐφημερίδα.