■ Εκδόσεις Δώμα,
Αθήνα 2021, σελ. 60
Ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο για την Ιδέα της Ευρώπης και τα ουσιώδη χαρακτηριστικά της με συγγραφέα το George Steiner (1929-2020), ο οποίος θεωρείτο σαν ένας από τους σημαντικότερους οικουμενικούς στοχαστές των καιρών μας, εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Δώμα.
Τηο κείμενο αποτελεί διάλεξη του συγγραφέα στο Ολλανδικό Ινστιτούτο NEXUS το οποίο έχει αναδειχθεί σαν κέντρο διεθνούς διαλόγου σε θέματα φιλοσοφικά, ηθικά και καλλιτεχνικά. Ο G. Steiner, όντας διακεκριμένος οικουμενικός διανοούμενος, δίδαξε φιλοσοφία του πολιτισμού μεταξύ άλλων στα πανεπιστήμια του Πρίνστον, της Γενεύης, του Κέιμπριτζ και της Οξφόρδης ενώ αρθρογραφούσε τακτικά στον Economist και στο New Yorker. Ο G. Steiner θεωρεί ότι τα ουσιώδη χαρακτηριστικά τα οποία αποτελούν ένα ιδανικό πολιτισμού το οποίο συνιστά την ιδέα της Ευρώπης είναι:
Α) Τα καφέ της,
Β) Το τοπίο της και η δυνατότητα προσπέλασης του πεζοπορώντας,
Γ) Η διατήρηση της μνήμης με την ονοματοδοσία των δρόμων και των πλατειών με σημαντικές προσωπικότητες,
Δ) Ο δυϊσμός της που βασίζεται στη κληρονομιά της Αθήνας και της Ιερουσαλήμ, και
Ε) Η εσχατολογική αυτοσυνείδηση η οποία όπως αναφέρει αποτελεί μοναδικό γνώρισμα του Ευρωπαϊκού πνεύματος.
Η Ευρώπη αναφέρει ο συγγραφέας αποτελείται από cafes. Αυτά συνιστούν τόπους για κρυφές συναντήσεις και συνομωσίες, για διανοητικές συζητήσεις αλλά και για κουτσομπολιά. Ένα φλιτζάνι καφέ, ένα ποτήρι κρασί, ένα τσάι με ρούμι εξασφαλίζουν ένα χώρο στον οποίο μπορείς να δουλέψεις, να παίξεις σκάκι ή να περάσεις τη μέρα σου καθισμένος κάπου ζεστά. Τρία βασικά cafes στην αυτοκρατορική και μεσοπολεμική Βιέννη συνιστούσαν την αγορά τον τόπο δηλαδή όπου εκφραζόταν και συγκρούονταν οι αντιμαχόμενες σχολές αισθητικής και πολιτικής οικονομίας, ψυχανάλυσης και φιλοσοφίας. Σε αντίθεση με τα Ευρωπαϊκά cafes το Αμερικάνικο bar είναι ένας ναός με χαμηλό φωτισμό όπου συνήθως επικρατεί το σκοτάδι. Ο χώρος πάλλεται από μουσική η οποία πολλές φορές είναι εκκωφαντική ενώ τα ποτά πρέπει να ανανεώνονται τακτικά. Η ιστορία της τζάζ είναι συνδεδεμένη με το Αμερικάνικο bar που είναι όμως κάτι τελείως διαφορετικό από το Ευρωπαϊκό café.
Όπως αναφέρει ο G. Steiner η Ευρώπη ανέκαθεν περπατιόταν. Οι αποστάσεις από χωριό σε χωριό και από πόλη σε πόλη είναι σε ανθρώπινη κλίμακα προσπελάσιμες από τον πεζοπόρο περιπατητή. Το τοπίο της Ευρώπης έχει διαμορφωθεί όχι από τον γεωλογικό χρόνο αλλά κυρίως από τον ανθρώπινο-ιστορικό. Τα σκοτεινότερα δάση της, αναφέρει, έχουν μέσα τους νύμφες και ξωτικά, σοφούς γίγαντες και γραφικούς ερημίτες. Ο ταξιδιώτης δεν είναι ποτέ εντελώς απομακρυσμένος από τις καμπάνες κάποιου κοντινού χωριού. Οι τουρίστες από την Αμερική και την Αυστραλία επισκεπτόμενοι την Ευρώπη αναγνωρίζουν ότι τα τοπία είναι φτιαγμένα από ανθρώπινο χέρι. Στην αρχαία Ελληνική φιλοσοφία οι μαθητές του Αριστοτέλη συνήθιζαν να περπατούν φιλοσοφώντας ενώ ο Ιμμάνουελ Κάντ δεν αμελούσε να απολαύσει το καθημερινό του περίπατο στο Καίνιξμεργκ αξιοποιώντας διανοητικά το χρόνο του. Αντίθετα στην σύγχρονη Αμερική δεσπόζει η ταχύτητα, η κίνηση με το αυτοκίνητο και το αεροπλάνο. Η Ευρωπαϊκή ιστορία είναι γεμάτη από μακρινές πορείες. Ας μην ξεχνάμε τις πορείες των στρατιωτών του Μ. Αλεξάνδρου στη Ασία, τις εξαντλητικές πορείες των Ελλήνων στη Μικρά Ασία όπως περιγράφονται από το Ξενοφώντα, τις πολύ μακρινές αποστάσεις που διάνυσαν οι στρατιώτες του Ναπολέοντα όπως και του Γερμανικού στρατού στο Β’ παγκόσμιο πόλεμο.
Ένα τρίτο χαρακτηριστικό του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, αναφέρει ο συγγραφέας, είναι η διατήρηση της μνήμης και η αποτύπωση της στους δρόμους και τις πλατείες των Ευρωπαϊκών πόλεων. Οι δρόμοι και οι πλατείες που περπατούν οι Ευρωπαίοι φέρουν ονομασίες πολιτικών, στρατιωτικών, ποιητών, καλλιτεχνών, μουσικοσυνθετών, επιστημόνων και φιλοσόφων. Στους χώρους που ζουν και κινούνται οι Ευρωπαίοι καλλιεργείται η διατήρηση της μνήμης όπου αναγράφονται δημόσια ιστορικά, διανοητικά, καλλιτεχνικά και επιστημονικά επιτεύγματα του παρελθόντος. Αντίθετα οι Αμερικάνικοι δρόμοι και λεωφόροι απλώς αριθμούνται ή ονοματίζονται με βάση το προσανατολισμό τους. Ενώ ο Ευρωπαίος είναι δεμένος με τη μνήμη του, η οποία δεν αφορά μόνο σημαντικά επιτεύγματα αλλά και οδύνες, η Αμερικάνικη ιδεολογία σχετίζεται περισσότερο με το μέλλον παρά με το παρελθόν.
Το τέταρτο χαρακτηριστικό της Ευρωπαϊκής ιδέας, αναφέρει ο G. Steiner, είναι ο δυισμός της μεταξύ Αθήνας και Ιερουσαλήμ. Το να είσαι Ευρωπαίος σημαίνει να προσπαθείς να συμφιλιώσεις από ηθική, διανοητική και υπαρξιακή σκοπιά τα αντίπαλα ιδανικά, αξιώσεις και πράξεις της πόλης του Σωκράτη και της πόλης του Ισαΐα. Ο συγγραφέας θεωρεί ότι ο άνθρωπος μέσα στη πληθώρα ελαττωμάτων του έχει δημιουργήσει παράλληλα τρείς σημαντικές δραστηριότητες: τη μουσική, τα μαθηματικά και τη θεωρητική σκέψη. Οι τρείς αυτές κορυφαίες δραστηριότητες υποδηλώνουν ότι “είμαστε όλοι Έλληνες”. Όμως το πεπρωμένο της Ευρώπης έχει καθοριστεί και από τη κληρονομιά της Ιερουσαλήμ. Η μονοθεϊστική πρόκληση, η έννοια ενός υπέρτατου βιβλίου, η ιδέα ενός νόμου συνδεδεμένου με ηθικές επιταγές, η αντίληψη για τη τελεολογία της ιστορίας έχουν τη καταγωγή τους στην εβραΐκή παράδοση. Οι σχέσεις όμως της Αθήνας και της Ιερουσαλήμ δεν ήταν ποτέ εύκολες ισχυρίζεται ο G. Steiner. Ο Ευρωπαϊκός ανθρωπισμός προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στα ιδεώδη της Αθήνας και της Ιερουσαλήμ κάτι που δεν είναι καθόλου εύκολο όπως ομολογεί μετά από εξαντλητική έρευνα ο Λέο Στράους. Είναι ευρέως αποδεκτό ότι ικανοποιητικός συμβιβασμός μεταξύ του φιλοσοφικού-επιστημονικού λόγου της κλασσικής Ελλάδας και της πίστης και αποκάλυψης της Τορά είναι δύσκολο να υπάρξει.
Το πέμπτο και τελευταίο χαρακτηριστικό του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, αναφέρει ο συγγραφέας, είναι η εσχατολογική του αυτοσυνείδηση και η προσδοκία του τραγικού τέλους του. Η χριστιανοσύνη προσδοκά τη δεύτερη παρουσία ενώ ο Σπένγκλερ θεωρεί αναπόφευκτη τη παρακμή των πολιτισμών. Η αίσθηση του τέλους είναι χαρακτηριστική στη φιλοσοφία του Χέγκελ ενώ ο Καρνό αναφέρεται στην εντροπία και το θερμικό θάνατο του σύμπαντος. Η Ευρώπη πιθανώς θεώρησε ότι κάποια στιγμή θα κατέρρεε κάτω από το βάρος των επιτευγμάτων, του πλούτου και της σύνθετης ιστορίας της. Δύο παγκόσμιοι πόλεμοι ή για άλλους δύο Ευρωπαϊκοί εμφύλιοι πόλεμοι τη περίοδο 1914-1945 με τα εκατ. των νεκρών προσέγγισαν το τέλος της Ευρωπαϊκής ιδέας και οδήγησαν στη σύγχρονη “Ευρωπαϊκή αποκάλυψη”. Αφού όμως καθορίστηκαν τα χαρακτηριστικά της Ευρώπης τι ακολουθεί διερωτάται ο G. Steiner; Σε μία παλαιότερη διάλεξη του ο Εντ. Χούσσερλ υποστήριξε ότι η Ευρώπη υποδηλώνει την ενότητα μιας πνευματικής ζωής και μιας δημιουργικής δραστηριότητας ενώ δεν θα πρέπει να ξεχνά ότι γεννήθηκε από την ιδέα του λόγου και το πνεύμα της φιλοσοφίας. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας η επιτυχία του Αμερικάνικου μοντέλου της ομοσπονδιακής οργάνωσης προσφέρεται για μίμηση στην Ευρώπη η οποία δεν επιτρέπεται να παρασυρθεί στο μέλλον σε αμοιβαία καταστροφικούς πολέμους. Το ιδανικό της ενοποίησης της παραμένει επίκαιρο από την εποχή του Καρλομάγνου. Αν και η ιδέα της Ευρώπης τονίζει είναι συνυφασμένη με τις διδαχές και την ιστορία της δυτικής χριστιανοσύνης δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι σήμερα ο χριστιανισμός είναι μία δύναμη που σβήνει. Ίσως, σχολιάζει ο G. Steiner, στο μέλλον μπορέσει να αναδυθεί μία μετα-χριστιανική Ευρώπη βασισμένη στις ιδέες του Εράσμου, του Βολταίρου και του Ιμ. Κάντ. Είναι ουτοπία, συνεχίζει, να νομίζει κάποιος ότι η Ευρώπη μπορεί σήμερα να ανταγωνιστεί την οικονομική, στρατιωτική και τεχνολογική ισχύ των ΗΠΑ ή ακόμη και της Ασίας. Οι ευκαιρίες που μας παρουσιάζονται σήμερα βασίζονται στην αξιοποίηση της Ελληνικής σκέψης και της Ιουδαϊκής ηθικής οι οποίες μπορούν να αναδείξουν ορισμένα ιδανικά διαφορετικά από την επιδεικτική κατανάλωση και την ομοιομορφία του Αμερικανικού και του Ασιατικο-αμερικανικού μοντέλου. Σε μια Ευρώπη όπου ο πλούτος της δεν ήταν ποτέ τόσο εξόφθαλμος δεν επιτρέπεται οι νέοι να γνωρίζουν καλύτερα τον Ντ. Μπέκαμ από το Σαίξπηρ ή το Δαρβίνο ούτε οι μορφωτικοί μας θεσμοί όπως τα θέατρα, τα βιβλιοπωλεία και οι αίθουσες συναυλιών να δυσκολεύονται να επιβιώσουν. Ασφαλώς φταίμε και εμείς σχολιάζει. Το όνειρο μιας κοινωνίας, όπως είχε διατυπωθεί παλαιότερα, όπου ο απλός άνθρωπος θα μπορούσε να ακολουθήσει τα βήματα του Αριστοτέλη και του Γκαίτε φαίνεται να έχει χαθεί. Ίσως, αναφέρει ο G. Steiner ολοκληρώνοντας τη διάλεξη του, εμείς οι απόγονοι της Αθήνας και της Ιερουσαλήμ θα πρέπει να πιστέψουμε ξανά ότι τον ανεξέταστο βίο δεν έχει αξία να τον ζήσουμε.
*Ο Γιάννης Στυλ. Βουρδουμπάς είναι Χημικός Μηχανικός ΕΜΠ, M.Sc., Ph.D.
