Από τα μινωικά χρόνια η ελαιοκομία στην Κρήτη είναι συνδεδεμένη με την οικονομία, τον πολιτισμό και την ιστορία του νησιού. Σήμερα προσφέρει απασχόληση σχεδόν στο σύνολο του πληθυσμού της Κρήτης. Μία μέση παραγωγή της Κρήτης των 100.000 τόνων και με την τιμή του λαδιού (σημερινή περίπου 3 ευρώ το κιλό) κάνει προφανή τη σημασία του λαδιού στην οικονομία του νησιού. Η ελιά είναι μια καλλιέργεια που ευνοείται από τους γεωκλιματικούς παράγοντες της Κρήτης και μαζί με τον τουρισμό αποτελούν τους βασικούς πυλώνες της οικονομίας του νησιού.
Το κλίμα της Κρήτης είναι όμως επίσης πολύ ευνοϊκό για την ανάπτυξη των εντομολογικών εχθρών της ελιάς και ιδιαίτερα του καταστρεπτικού διπτέρου, του δάκου της ελιάς. Το ήπιο και γλυκό κλίμα της Κρήτης αποτελεί τον ιδανικό τόπο για τον πολλαπλασιασμό του, διότι εδώ ο δάκος παρουσιάζει δραστηριότητα όλο τον χρόνο και δεν περιορίζεται ούτε από τις υψηλές θερμοκρασίες των ΒορειοΑφρικανικών χωρών ούτε από το κρύο της Βόρειας ζώνης καλλιέργειας της ελιάς.
Οι ζημιές του δάκου είναι πολλαπλές και πολύ σοβαρές. Σήμερα, σε αντίθεση με τα παλαιότερα χρόνια, οι ζημιές μπορεί να καθορίσουν σοβαρά την ποιότητα και την εμπορία του λαδιού. Παλαιότερα υπολογίζαμε μόνο τις άμεσες επιπτώσεις, δηλ. την απώλεια από την πρώιμη πτώση του ελαιοκάρπου, την απώλεια λαδιού από την κατανάλωση ελαιοκάρπου από το σκουλήκι του εντόμου καθώς και τη μείωση της ποιότητας από τις οπές και τις ακαθαρσίες του εντόμου στον ελαιόκαρπο. Σήμερα η αξιολόγηση της ποιότητας διαφοροποιείται ανά δέκατο του βαθμού και όχι ανά βαθμό όπως παλαιότερα. Σήμερα επίσης στις ζημιές υπολογίζουμε και αυτές που προέρχονται από ρύπανση του λαδιού εξαιτίας της κακής χρησιμοποίησης εντομοκτόνων καθώς και από ενδεχόμενη ανάπτυξη ανθεκτικότητας του εντόμου στα εντομοκτόνα. Ζημιά από μειωμένη παραγωγή θα προκληθεί επίσης σε ελαιώνες οι οποίοι δεν αρδεύονται από τον κίνδυνο μεγαλύτερης προσβολής από τον δάκο.
Επιτακτική είναι επομένως η ανάγκη αντιμετώπισης του εντόμου.
Σκοπός της “Αποτελεσματικής Αντιμετώπισης” είναι να παραμένει ο πληθυσμός του εντόμου κάτω από το όριο της οικονομικής ζημίας, με σεβασμό όμως συγχρόνως, προς το περιβάλλον και την υγεία του ανθρώπου.
Υπάρχουν διάφορες μέθοδοι αντιμετώπισης του εντόμου όπως βιοτεχνικές (παγίδευση), χημικές (δολωματικοί ή καλύψεις του δένδρου) καλλιεργητικά μέσα και βιολογικές (παρασιτοειδή).
Εδώ θα αναφερθούμε κυρίως στη μέθοδο των συλλογικών δολωματικών ψεκασμών. Είναι η πιο αποτελεσματική και διεθνώς αναγνωρισμένη μέθοδος φιλική προς το περιβάλλον.
Καλύτερα αποτελέσματα επιτυγχάνονται όταν συνδυαστεί με μαζική παγίδευση, πλην όμως είναι η μόνη η οποία, όταν εφαρμόζεται σωστά, είναι γενικά αποτελεσματική και αυτοδύναμη και δεν αφήνει υπολείμματα στο λάδι. Είναι συμβατή με την προστασία του περιβάλλοντος και επιτρεπτή στην παραγωγή λαδιού χαρακτηρισμένου ως Π.Ο.Π.
Η φτερωτή μορφή του δάκου είναι γνωστό ότι παρουσιάζει μεγάλη κινητικότητα. Βρέθηκε ότι μπορεί να μετακινηθεί και σε απόσταση μεγαλύτερης των δέκα (10) χιλιομέτρων. Αυτό καθιστά πιο απαραίτητη και αποτελεσματική την εφαρμογή γενικών (συλλογικών) δολωματικών ψεκασμών μεγάλης έκτασης.
Οι σχετικές ερευνητικές εργασίες για την αντιμετώπιση του εντόμου συνεχίζονται και σήμερα στο Ινστιτούτο Υποτροπικών Φυτών και Αμπέλου στα Χανιά, όπως και σε άλλα ερευνητικά ιδρύματα και εκπαιδευτικά κέντρα της χώρας μας.
Το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (παλιότερα γνωστό ως Υπουργείο Γεωργίας) καθιέρωσε από το έτος 1953 το πρόγραμμα καταπολέμησης γνωστό σαν “Πρόγραμμα Συλλογικής Καταπολέμησης του Δάκου”.
Προϋποθεσεις επιτυχους εφαρμογης
Η έρευνα, αλλά και η εμπειρία από την εφαρμογή της μεθόδου, έχει καταλήξει στις ακόλουθες προϋποθέσεις επιτυχούς εφαρμογής.
Η μέθοδος εφαρμόζεται μετά από επιθυμία και καταφατική δήλωση των παραγωγών μέσω της Δημοτικής Αρχής της περιοχής.
Προϋποθέτει παραγωγή μεγαλύτερη του 20 ή 25% της μέσης παραγωγής της περιοχής αν πρόκειται για βρώσιμες ή ελαιοποιήσιμες ποικιλίες ελιάς αντίστοιχα.
Σε κάθε περιοχή πρέπει να έχουν εντοπιστεί και καταγραφεί οι “εστιακές” θέσεις του εντόμου. Σε αυτές εξαιτίας ευνοϊκότερων συνθηκών θερμοκρασίας και υγρασίας αναπτύσσονται μεγαλύτεροι πληθυσμοί του δάκου και χρειάζονται μεγαλύτερη προσοχή και φροντίδα.
Ο πρώτος ψεκασμός κατά του εντόμου γίνεται νωρίς, πριν “πήξει” ο πυρήνας του ελαιοκάρπου. Εφαρμόζεται και στην άλλη βλάστηση που τυχόν περιβάλλει τους ελαιώνες διότι ο δάκος τότε βρίσκεται και σε αυτή για αναζήτηση τροφής.
Οι επόμενοι ψεκασμοί (πόσοι σε αριθμό και πότε όσον αφορά τον χρόνο) εξαρτώνται από τον πληθυσμό του εντόμου και επομένως από τις ενδείξεις των δειγματοληψιών ελαιοκάρπου και των δακοσυλλήψεων των παγίδων. Τα στοιχεία αυτά επηρεάζονται από τις επικρατούσες καιρικές συνθήκες.
Οι ψεκασμοί (διαβροχές) πρέπει να μην είναι χρονοβόρες, αλλά να ολοκληρώνονται, στην περιοχή, σε διάστημα 8 – 10 ημερών.
Αν πέρα από την προστατευόμενη ζώνη υπάρχουν αψέκαστοι ελαιώνες, πρέπει να ενεργούνται ψεκασμοί “φράγμα” πλάτους περίπου 1.500 μέτρων για την προστασία από “αναμολύνσεις” από εκείνες τις περιοχές.
Ο ιπτάμενος πληθυσμός των εντόμων παρακολουθείται με δακοπαγίδες (γυάλινες τύπου McPhail) με υδατικό διάλυμα αμμωνίας ή πρωτεΐνης 2%.
Κάθε παγιδοθέτης παρακολουθεί και ανανεώνει το υλικό των παγίδων κάθε πενθήμερο σε 40 παγίδες. Σε κάθε 1.000 ελαιόδενδρα αναλογεί μία παγίδα, καλύπτει επομένως έκταση 40.000 ελαιοδένδρων και αποτελεί την έκταση ενός συνεργείου.
Οι δροσεροί μήνες, ιδιαίτερα αυτοί του φθινοπώρου, είναι αρκετά ευνοϊκοί για τον δάκο και κρίσιμοι για ζημιές στον ελαιόκαρπο. Τότε οι δακοπαγίδες “υποεκτιμούν” το επίπεδο του δακοπληθυσμού για αυτό πρέπει τότε να συνοδεύονται από “ρίψεις” παρουσία του γεωπόνου – τομεάρχη.
Κάθε τομεάρχης – γεωπόνος πρέπει να παρακολουθεί και να ελέγχει όχι περισσότερα από δέκα συνεργεία. Αυτός εξετάζει και τη σύνθεση και τη γονιμότητα των θηλυκών του δάκου και αποφασίζει για γενικό ή τοπικό ψεκασμό.
Ο τομεάρχης παρακολουθεί και τυχόν δακοπροσβολή του ελαιοκάρπου, η οποία δεν πρέπει να υπερβεί το όριο του 5%, διαφορετικά θα χρειαστεί ψεκασμός κάλυψης των ελαιοδένδρων (όπου αυτό επιτρέπεται).
Διαδικασια των ψεκασμων
Χρησιμοποιούμε για τους ψεκασμούς μηχανοκίνητο ψεκαστικό βυτίο και εργάτες με ψεκαστήρες πλάτης. Αυτά χρησιμοποιούνται χωριστά ή σε συνδυασμό ανάλογα με το ανάγλυφο του εδάφους.
Ποτέ δεν χρησιμοποιούμε νεφελοψεκαστήρες (τουρμπίνες) διότι τότε χάνεται η έννοια του δολωματικού ψεκασμού, αλλά και η ρύπανση είναι μεγαλύτερη και ο κίνδυνος επίσης για το περιβάλλον και τον άνθρωπο.
Ψεκάζονται περίπου δέκα ελαιόδενδρα ανά στρέμμα, κάθε δένδρο ή κάθε δεύτερο δένδρο ανάλογα προς το μέγεθος και την έκταση που καταλαμβάνουν.
Το ψεκαστικό διάλυμα ποσότητας 300 γραμ. ανά δένδρο, αλλά και ακόμη λιγότερο έχει αποδειχθεί αποτελεσματικό όταν ψεκάζεται σωστά προς το εσωτερικό τμήμα του δένδρου έτσι ώστε να προστατεύεται όσο το δυνατόν περισσότερο από την ηλιακή ακτινοβολία.
Το ψεκαστικό μηχάνημα πρέπει να χρησιμοποιεί μπεκ 1,8 – 2 χιλιοστών διαμέτρου και πίεση 10 – 15 ατμόσφαιρες.
Οι ψεκασμοί πρέπει να αρχίζουν με το πρώτο φως της ημέρας και σταματούν όταν η θερμοκρασία της ημέρας φτάσει τους 28 βαθμούς Κελσίου ή όταν βρέχει ή φυσά δυνατός αέρας.
Πρέπει να λαμβάνονται προφυλάξεις για την υγεία των ψεκαστών.
Προβληματα επιτυχους εφαρμογης
Από αυτά που αναφέρθηκαν προηγουμένως προκύπτει η ανάγκη καλής οργάνωσης, παρακολούθησης και ελέγχου των εργασιών της δακοκτονίας.
Δυστυχώς τα τελευταία χρόνια παρατηρείται έντονη υποχρηματοδότηση της διαδικασίας. Ενέργεια τελείως αντικοινωνική, αλλά και αντιοικονομική, αν ληφθεί υπόψη έστω και μόνο η απώλεια σε ποιότητα και ποσότητα λαδιού.
Ετσι τα τελευταία χρόνια το προσωπικό μειώθηκε δραματικά. Ο πίνακας δείχνει τις μειώσεις των προσλήψεων των τομεαρχών – γεωπόνων, σε τέτοια επίπεδα που είναι τελείως ανεπαρκή για τη σωστή παρακολούθηση και τον έλεγχο της δακοκτονίας στην Κρήτη.
Οι παγιδοθέτες μειώθηκαν επίσης δραματικά τα τελευταία χρόνια π.χ. στα Χανιά από 178 το 2008 κατέληξαν 33 το 2012.
Επίσης η συνολική χρηματοδότηση για τη δακοκτονία της Κρήτης από 13.737.715 ευρώ του έτους 2011 κατέληξε στα 6.612.279 ευρώ το 2014, ήτοι μειώθηκε κατά 51,86%.
Στην υποστελέχωση και την υποχρηματοδότηση της δακοκτονίας προστίθενται τα τελευταία χρόνια και άλλα προβλήματα όπως οι πολυάριθμες και δαιδαλώδεις γραφειοκρατικές διαδικασίες.
Συχνά οι αποφάσεις που παίρνονται μέχρι να ολοκληρωθεί η διαδικασία για έναρξη της δακοκτονίας υπερβαίνουν τον αριθμό των 35 – 40 αποφάσεων. Αποτέλεσμα αυτού είναι να μην ολοκληρώνεται η διαδικασία όπως πρέπει, μέχρι τις αρχές Ιουνίου. Πρέπει ακόμη να προστεθεί, στα προβλήματα και η έλλειψη δυνατότητας ή ενδιαφέροντος από συνεταιρισμούς ή ομάδες παραγωγών για ανάληψη της διαδικασίας της δακοκτονίας. Η έλλειψη αυτή καλύπτεται εν μέρει στα Χανιά από τις επιχειρήσεις των Δήμων.
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Για να απαλλαγούμε από τις δαιδαλώδεις γραφειοκρατικές καθυστερήσεις πρέπει να αποκεντρωθεί η όλη διαδικασία. Η αποκέντρωση αυτή δικαιολογείται και από το γεγονός ότι τόσο η σημασία της ελαιοκομίας όσο και η ένταση των ζημιών από τον δάκο διαφέρουν στην κάθε γεωγραφική περιφέρεια της χώρας μας. Στην Κρήτη, η μεγάλη σημασία της ελαιοκομίας στην οικονομία του νησιού όσο και ο ιδιαίτερα μεγάλος κίνδυνος καταστροφής της ελαιοπαραγωγής εξαιτίας των ευνοϊκών για τον δάκο συνθηκών του νησιού απαιτούν έναν ιδιαίτερο χειρισμό δακοκτονίας σε σύγκριση με άλλες περιοχές της Ελλάδας.
Γι’ αυτό στην έδρα της περιφέρειας (όπως και της κάθε ελαιοκομικής περιφέρειας) πρέπει να θεσμοθετηθεί υπηρεσία όπως παλαιότερα του “Ταμείου Προστασίας Ελαιοπαραγωγής” με αντίστοιχα γραφεία στις έδρες των άλλων Περιφερειακών Ενοτήτων της Κρήτης.
Η υπηρεσία αυτή θα είναι υπεύθυνη και υπόλογη για τη διεξαγωγή και την επιτυχία της δακοκτονίας στην Κρήτη, σε συνεργασία με τις Διευθύνσεις Αγροτικής Οικονομίας. Η χρηματοδότηση για την επιτυχή διεξαγωγή της δακοκτονίας θα επιτυγχάνεται:
α) Από την παρακράτηση του 2% που εισπράττεται από το λάδι στο ελαιουργείο, όπως γίνεται σήμερα.
β) Από φιλοπεριβαλλοντικά προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
γ) Από κρατική επιχορήγηση.
δ) Από κάποιο έστω ποσοστό της συνεισφοράς της Κρήτης στον ΕΛ.Γ.Α. μετά την ανάλογη θεσμοθέτηση, αφού ως γνωστό η Κρήτη προσφέρει χωρίς ή σπάνια να εισπράττει αποζημιώσεις ΕΛ.Γ.Α.
Η υπηρεσία αυτή, απαλλαγμένη από γραφειοκρατικές δαιδαλώδεις διαδικασίες των διαφόρων διαγωνισμών (προμήθειας, υλικών και πρόσληψης προσωπικού), θα διαθέτει αρκετή ευελιξία για να παρακολουθείται, να ελέγχεται και να εκτελείται έγκαιρα και σωστά η διαδικασία της δακοκτονίας.
Γι’ αυτό θα φροντίζει:
Να γίνεται έγκαιρα η πρόσληψη του αναγκαίου προσωπικού (τομεαρχών, παγιθοθετών, αρχιεργατών, ψεκαστών και ψεκαστικών μηχανημάτων).
Να εξασφαλίζεται η δυνατότητα μετακίνησης του προσωπικού για την παρακολούθηση και τον έλεγχο της διαδικασίας.
Το προσωπικό αυτό θα προσλαμβάνεται νωρίς έτσι ώστε πριν την ανάληψη της υπηρεσίας να προηγείται ολιγοήμερη εκπαίδευση – ενημέρωσή του.
Τα συνεργεία ψεκασμού πρέπει κατά προτίμηση να πλαισιώνονται από ντόπιους – εργάτες, ιδιοκτήτες των ελαιώνων της περιοχής.
Να γίνεται έγκαιρα η εξασφάλιση των υλικών δακοκτονίας (εντομοκτόνων και πρωτεϊνών).
Θα λαμβάνεται φροντίδα ώστε να μην μένουν αψέκαστοι ελαιώνες μέσα στην ψεκαζόμενη ζώνη (περιφραγμένοι, κλειδωμένοι ελαιώνες) και να προστατεύονται αρκετά οι ελαιώνες βιολογικής καλλιέργειας ελιάς της περιοχής.
Για την ακόμη καλύτερη εκτέλεση και παρακολούθηση των εργασιών, τα ψεκαστικά μηχανήματα θα είναι εφοδιασμένα με όργανα GPS καθώς και δοσομετρητές έτσι ώστε να ελέγχεται και η πορεία του μηχανήματος και η δόση του ψεκαστικού υγρού ανά δένδρο.
Είναι προφανές επομένως ότι η καλή και έγκαιρη οργάνωση της όλης διαδικασίας, αλλά και η σωστή εκτέλεση της εργασίας από τις εμπλεκόμενες υπηρεσίες και προσωπικό θα δώσουν το επιθυμητό και καλύτερο αποτέλεσμα.
• Το άρθρο αποτελεί την εισήγηση του κ. Μιχελάκη σε πρόσφατη ημερίδα του Σ.Ε.ΔΗ.Κ. στο Ρέθυμνο.
