“Sine Cerere et Baccho friget Venus“. Μια περίφημη φράση του αρχαίου Ρωμαίου σατυρικού συγγραφέα Τερέντιου, η οποία έμελλε να λάβει αποφθεγματικό χαρακτήρα, εικονογραφεί ο πίνακας του Φλαμανδού ζωγράφου Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς. Η Αφροδίτη απεικονίζεται καθισμένη στο έδαφος με το μικρό ερωτιδέα να κουρνιάζει τουρτουρίζοντας στο πλευρό της σκεπασμένος με το αδιόρατο πέπλο της μητέρας του, το οποίο όμως αδυνατεί εμφανώς να του προσφέρει την πολυπόθητη ζεστασιά. «Χωρίς τη Δήμητρα και το Διόνυσο, τουρτουρίζει η Αφροδίτη» κατά τον Τερέντιο, δηλαδή επιχειρώντας μια αναγωγική ερμηνεία «δίχως ψωμί και κρασί δεν υπάρχει έρωτας», με τον έρωτα να προσωποποιείται στο σύμπλεγμα Αφροδίτης-Ερωτιδέος και το ψωμί και το κρασί να αποδίδονται αλληγορικά στον πίνακα μέσω της μορφής του σατύρου στο δεύτερο πλάνο, ο οποίος κραδαίνει με το δεξί του χέρι ένα κέρας αμαλθείας εμπεριέχον σταφύλια, φρούτα και σιτηρά, προτάσσοντας ταυτόχρονα επιδεικτικά τη γλώσσα του στη γυμνή συντροφιά.
Η ρήση του Τερέντιου θα υπάρξει ιδιαίτερα δημοφιλής κατά το 16ο αιώνα. Ο Ερασμος θα την συμπεριλάβει στην πραγματεία του περί αποφθεγμάτων (Adagia) ως ηθικοδιδακτική υπόμνηση ενάντια στο θανάσιμο αμάρτημα της έπαρσης και της αλαζονείας, τονίζοντας το ασυμβίβαστο ενός βίου αγνού και ακόλαστου, με την παράλληλη άσκηση ενός βίου καταχρήσεων στο φαγητό και το πιοτό (“Distento ventre distenduntur ea, quae ventri adhaerent”).
Ο Λαυρέντιος Χεχτένους (Laurentius Haechtenus) θα προχωρήσει με τη σειρά του σε μια εικονογράφηση του εν λόγω αποφθέγματος στο βιβλίο του “Μικρόκοσμος” που εκδόθηκε στα 1584, απεικονίζοντας την τουρτουρίζουσα Αφροδίτη φέρουσα βαριά ενδυμασία ενώπιον μιας εστίας φωτιάς, με τη Δήμητρα και τον Βάκχο να σπεύδουν προς το μέρος της.
Σίγουρα η επίδοση ενός μαθήματος ηθικής δεν αποτελούσε το πρώτιστο μέλημα του Ρούμπενς. Αντίθετα στην περίπτωσή του η ηθικοπλαστική προέκταση του θέματος μοιάζει εμποτισμένη με μια ισχυρή δόση ειρωνείας, με τον φτερωτό έρωτα άπραγο, καθισμένο πάνω στη φαρέτρα του να μην επιδίδεται κατά τη συνήθη πρακτική του στην αναζωπύρωση των ερωτικών παθών και το σάτυρο χωρίς ίχνος αιδούς να προτάσσει σκωπτικά στο γυμνό ζευγάρι τα ιμάτιά του.
Και στο έργο του αυτό ο Ρούμπενς θα αντλήσει από την άριστη γνώση του της αρχαίας αγαλματοποιίας, χρησιμοποιώντας ως πρότυπο για τη γονατιστή Αφροδίτη τον τύπο της “Λουόμενης Αφροδίτης” του αρχαίου γλύπτη Δοϊδάλση. Το αρχέτυπο της αρχαίας αυτής σύνθεσης -επρόκειτο για αρχαίο σύμπλεγμα με την Αφροδίτη να παίρνει το λουτρό της και τον έρωτα να της κρατά έναν καθρέφτη- χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο (μέσα 3ου αι. π.Χ.) και μνημονεύεται από τον Πλίνιο. Ο Ρούμπενς θα μπορούσε να είχε λάβει έμπνευση από την εκδοχή του μουσείου της Νεαπόλεως στην Ιταλία, που άλλοτε άνηκε στη συλλογή αρχαιοτήτων της οικογενείας των Φαρνέζε και την οποία ο Φλαμανδός καλλιτέχνης πιθανότατα γνώριζε από αυτοψία (εικ. κάτω).
